استاد محسن ملکی-جلسه۳۳: امّا بررسی خیار اشتراط (۱۳۹۷/۰۹/۰۵)
تنبیه: عبارت دیگر برای آنچه که از معنای خیار و شرط در متن فقه آل محمد «صلی الله علیه وآله»که ذکر شد این است که خیار یا مصدر است یا اسم مصدراست و همچنین شرط، یا مصدر است یا اسم مصدر. و خیار عبارت است از مالکیت نسبت به شأن عقد یا مالکیت است نسبت به فسخ عقد و نسبت بین معنای اصطلاحی خیار با معنای لغوی یکی از دو نسبت است:۱- عموم و خصوص مطلق ۲- تباین
به اعتبار اینکه خیار در معنای لغوی به مطلق اختیار گفته میشود ولی در معنای اصطلاحی خیار اختصاص به عقد دارد.
امّا توضیح تباین: به اعتبار اینکه خیار اصطلاحی از اعتبارات شرعی است{امور اعتباریه از مقولات عشر نیستند} ولی معنای لغوی اش یا کیف نفسانی است یا از مقوله فعل{که میشود از اعراض} و معنای اعتباری شرعی عبارت است از حقی که شارع مقدس آن را برای متعاملین یا یکی از آن دو در خود عقد (خیار متصل) یا از خارج (خیار منفصل) اعتبار کرده است.
بنابراین در بحث بیع أقساطی توسط عنصر خیار شرط که از مقوله‌ی شرعیات است شارع مقدس این بیع رااز غرر و خطر و ضرر رهانیده است با اعتبار کردن حق فسخ برای بایع و تبدیل کردن بیع لازم به جایز.
امّا بررسی خیار اشتراط
همانطور که در لمعه آمده: عبارت است از خیاری که برای یکی از متعاملین جعل میشود تا در صورت تخلف شرط شخص مقابل عملیاتی گردد، حال کسی که شرط را مخالفت می‌کند بایع باشد یا مشتری مرحوم شهید اول در لمعه می‌گوید: و یصح اشتراط سائغ فی العقد إذا لم یؤد إلى جهاله فی أحد العوضین أو یمنع منه الکتاب والسنه.[۱]
کما لو شرط تأخیر المبیع فی ید البائع، (أو الثمن) فی ید المشتری (ما شاء) کل واحد منهما، هذا مثال ما یؤدی إلى جهاله فی أحدهما، فإن الأجل له قسط من الثمن، فإذا کان مجهولا یجهل الثمن، وکذا القول فی جانب المعوض.[۲]
فرق بین اشتراط و شرط
- خیار شرط مفاد کان تامّه است و کلمه اشتراط مفاد کان ناقصه است به این صورت که شرط عبارت است از إلزام نفسی یا إلزام به محتوا امّا خیار اشتراط عبارت است از الزام برشیء خارج از نفس إلزام، مثلاً در خیار شرط خود بیع خیاری میشود یعنی با تحقق شرط خیار تحقق می‌یابد ولی در خیار اشتراط بیع لازم است و چیزی غیر از شرط به عنوان مشروط لحاظ گردد که گاهی تعبیر میشود به جعل الشیء شرطاً و از درونش تخلّف شرط پدید می‌آید. (مثلا بگوید: به شرط اینکه پول معامله را یک ماهه بدهی) (شرط بدوی است ولی اشتراط با لحاظ در ضمن در نظر گرفته میشود)
- در خیار شرط تخلّف معنا ندارد ولی در اشتراط تخلف معنا دارد.
[۱] . اللمعه الدمشقیه نویسنده : الشهید الأول جلد : ۱ صفحه : ۱۰۹
[۲] . الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه نویسنده : الشهید الثانی جلد : ۳ صفحه : ۵۰۵