استاد حمید درایتی-جلسه۱۱۹:ربا(۱۳۹۷/۰۲/۱۱)
دلیل۵
وظیفه ما در مقام امتثال تامین اغراض و اهداف مولا است و از این رو با حیل و چاره جویی ها نباید تامین اغراض را دور بزنیم. اگر حیل را به کار ببندیم یقین نداریم که اغراض تامین شده است.
البته این دلیل، دلیل منع همه حیل است از جمله حیل ربوی.
در یکی از ادله بحث ملاک مطرح شد. اما اغراض با ملاکات متفاوت است. گاهی اغراض شارع فراتر از ملاکات است.
ملاکات امور واقعی هستند که وقوع در مفسده ضرری برای خود عباد است.
اغراض را حتی کسانی که قائل به تبعیت احکام از مصالح و مفاسد نیستند هم قبول دارند یعنی خداوند ملزم نیست که حکم را بر طبق ملاکی که در فعل وجود دارد محقق کند اما حتما غرضی داشته است از حکم.
مثلا غرض می تواند امتحان باشد که ملاک در متعلق نیست ولی غرض است. در تمام مواردی که ما معتقدیم ملاکی در متعلق نیست مثل اوامر امتحانی یا حکم ظاهری، در این موارد، غرض وجود دارد.
این کبری در اصول مسلم است که تحصیل غرض آمر بر مامور لازم است و غرض ممکن است فراتر از ماموربه باشد. مثلا در قصد امر که آخوند می گوید قصد امر در ماموربه نیست ولی من یقین دارم به حکم عقل که غرض مولا تحصیل نشده است و لذا واجب است قصد امر اتیان شود.
ما عموما می گوییم امتثال واجب است ولی دقیقش این است که در برخی موارد فراتر از امتثال واجب است و تحصیل غرض لازم است.
البته جواب این دلیل واضح است؛ چون وقتی غرض را معین نمی کنید می توان در جواب گفت که وقتی شارع می گوید حیل جایز است یعنی غرض من تامین می شود. بله اگر غرض معینی را مطرح می کردید می شد بحث کرد که در حیل ربوی، آن غرض تامین می شود یا خیر.
دلیل۶
اگر حیل ربوی جایز بود، خود پیامبر ص حیل را به مسلمانان یاد می داد تا مبتلا به این گناه عظیم نمی شدند؛ چون ربا مبتلابه بوده است و گناه عظیمی است. خصوصا که صدر اسلام بوده است و مبتلا بودند به ربا و سخت بوده است که از ربا کنده شوند و لذا آنها اولی بوده اند به بیان حیل.
پس روایات حیل که در عصر امام صادق ع آمده است معلوم البطلان است.
البته شاید بگویید مصلحت دیگری بر عدم بیان بوده است مثلا می خواستند حکم ربا ابتدائا نهادینه شود چون اگر حیل گفته می شد از ربا کنده نمی شدند.
دلیل۷
خداوند حتی یهودیان را بر ربا لعن کرده است “وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَکْلِهِمْ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرینَ مِنْهُمْ عَذاباً أَلیما” [۱]
اگر راه حل داشته باشد که دلیل ندارد متشرعه راه حرام را بروند پس اگر راه حل داشت یهودیان نمی خوردند پس حتما راه حل نبوده است که آنها مبتلا شدند و خداوند آن ها را لعن کرده است.
ان قلت
امروزه هم که حیل مطرح است باز هم مردم رعایت نمی کنند و ربا می خورند.
قلت
مردم مساله نمی دانند یا اعتقاد دارند که این نوع از حیله ربا را حل نمی کنند.
دلیل۸
آیه اصحاب سبت هم دلیل دیگری می تواند باشد بر منع در مطلق حیله ها ولی آیه دیگری برا جواز حیله هم وجود دارد مثل وَ خُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لا تَحْنَثْ إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّاب[۲]
جواز حیل، تعبدی یا عقلایی
بحثی است که این حیل آیا تعبدی است یا خیر؟ اگر تعبدی نباشد و عقلایی باشد یعنی این که بتوانیم با حیلی دور بزنیم احکام را جایز است. ولی این قابل التزام نیست دقیقا کار اصحاب سبت همین بود و همین حیله باعث عذاب آنها شد و از نظر عقلایی، حیله جایز نیست مثلا شما دستوری به فرزندتان می دهید یا به کارگران دستوری می دهید و آنها با عنوان دیگری امر شما را دور می زنند مذمت می کنید.
ان قلت
این جا به دستور خود آمر است.
قلت
این همان بحث تعبدی و عقلایی است. فعلا از منظر عقلایی و لولا روایات، می گوییم جایز نیست مگر تعبدا شارع گفته باشد این جا مشکلی ندارد.
پس اگر حیله هم جایز باشد، تعبد است و به دلیل نصوص است نه این که علی القاعده باشد. اگر روایاتی نبود، هیچ فقیهی حکم حیل را جواز نمی دانست.
عمده ادله منع را خواندیم.
دو روایت در منع باقی ماند که بررسی خواهد شد. یکی روایت نهج البلاغه بود که سندا ضعیف بود و یکی روایتی است که می گوید در آخر الزمان حرام ها با حیله هایی انجام می شود.
[۱] . نساء: ۱۶۱٫
[۲] . ص: ۴۴٫