استاد حمید درایتی-جلسه۱۱۸:ربا(۱۳۹۷/۰۲/۱۰)
ادامه ادله مانعین حیل
ادله مانعین اگر تمام باشد و ترجیحی نباشد، تعارض و تساقط می شود و مرجع، عمومات حرمت ربا است و نتیجه، عدم جواز حیل می شود.
دلیل۲
در آیات و روایات علت هایی برای تحریم ربا مطرح شده است که آن علل در موارد حیل ربوی هم وجود دارد. و العله تعمم و تخصص.
به تعبیری دیگر، ما معتقد به تبعیت احکام از ملاک و علت هستیم و حکم حافظ ملاک است و حیل ربوی وقوع در مفسده ای است که در ربا بود و معنا ندارد با حیل همان مفسده محقق شود. شما اسم آن را عوض کردید ولی مفسده را چه می کنید؟!
ملاکات ربا
ملاک۱: ظلم
ربا خواری نوعی ظلم است. لاتَظلِمون و لاتُظلَمون [۱]
شما در برابر مهلتی که به ذو عسره دادید، سودی دریافت کردید و گرفتاری را گرفتارتر کردید و او را در فشار گذاشتید چه در قالب تاجیل باشد و چه در قالب معامله محاباتی ضمیمه.
ملاک۲: اکل اضعاف مضاعف
اکل و استیصال اموال مردم. لاتاکلوا الربا اضعافا مضاعفه.[۲]
در حیل هم همین اکل محقق می شود.
ملاک۳: امتناع اصطناع المعروف
ح۴ب۱ ابواب الربا: صحیحه هشام بن سالم
۲۳۲۷۳- ۴- وَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِنَّمَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الرِّبَا لِکَیْلَا یَمْتَنِعَ النَّاسُ مِنِ اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوفِ.
حرمت ربا برای این که اصطناع معروف در میان مردم از بین نرود. اگر ربا حلال می شد کسی اصطناع معروف نداشت یعنی قرض الحسنه از بین می رفت. با حیل هم باز سود آوری است و معروف بین مردم می میرد.
ملاک۴: تعطیلی فعالیت اقتصادی
ح۸ب۱ ابواب الربا: صحیحه هشام بن الحکم
۲۳۲۷۷- ۸- مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ عِلَّهِ تَحْرِیمِ الرِّبَا فَقَالَ إِنَّهُ لَوْ کَانَ الرِّبَا حَلَالًا لَتَرَکَ النَّاسُ التِّجَارَاتِ وَ مَا یَحْتَاجُونَ إِلَیْهِ فَحَرَّمَ اللَّهُ الرِّبَا لِتَنْفِرَ النَّاسُ مِنَ الْحَرَامِ إِلَى الْحَلَالِ وَ إِلَى التِّجَارَاتِ مِنَ الْبَیْعِ وَ الشِّرَاءِ فَیَبْقَى ذَلِکَ بَیْنَهُمْ فِی الْقَرْضِ.
اگر پول دادن و سود گرفتن حلال باشد، کار و تجارت و … تعطیل می شود بلکه می شنینند در خانه و سود پول را می گیرند. فعالیت های اقتصادی تعطیل می شود.
اگر حیل جایز باشد، باز هم همین تعطیلی فعالیت های اقتصادی اتفاق می افتد. پول ها در بانک می گذارد با همان حیلی که گفتید و کار نمی کند.
ملاک۵: فساد اموال
ح۱۱ب۱ ابواب الربا: مصححه محمد بن سنان
ما محمد بن سنان را قبول نداریم.
۲۳۲۸۰- ۱۱- وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع کَتَبَ إِلَیْهِ فِیمَا کَتَبَ مِنْ جَوَابِ مَسَائِلِهِ وَ عِلَّهُ تَحْرِیمِ الرِّبَا لِمَا نَهَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهُ وَ لِمَا فِیهِ مِنْ فَسَادِ الْأَمْوَالِ لِأَنَّ الْإِنْسَانَ إِذَا اشْتَرَى الدِّرْهَمَ بِالدِّرْهَمَیْنِ کَانَ ثَمَنُ الدِّرْهَمِ دِرْهَماً وَ ثَمَنُ الْآخَرِ بَاطِلًا فَبَیْعُ الرِّبَا وَ شِرَاؤُهُ وَکْسٌ عَلَى کُلِّ حَالٍ عَلَى الْمُشْتَرِی وَ عَلَى الْبَائِعِ فَحَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى الْعِبَادِ الرِّبَا لِعِلَّهِ فَسَادِ الْأَمْوَالِ کَمَا حَظَرَ عَلَى السَّفِیهِ أَنْ یُدْفَعَ إِلَیْهِ مَالُهُ لِمَا یُتَخَوَّفُ عَلَیْهِ مِنْ فَسَادِهِ حَتَّى یُؤْنَسَ مِنْهُ رُشْدٌ فَلِهَذِهِ الْعِلَّهِ حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الرِّبَا وَ بَیْعَ الدِّرْهَمِ بِالدِّرْهَمَیْنِ وَ عِلَّهُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَهِ لِمَا فِیهِ مِنَ الِاسْتِخْفَافِ بِالْحَرَامِ الْمُحَرَّمِ وَ هِیَ کَبِیرَهٌ بَعْدَ الْبَیَانِ وَ تَحْرِیمِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَهَا لَمْ یَکُنْ إِلَّا اسْتِخْفَافاً مِنْهُ بِالْمُحَرَّمِ الْحَرَامِ وَ الِاسْتِخْفَافُ بِذَلِکَ دُخُولٌ فِی الْکُفْرِ وَ عِلَّهُ تَحْرِیمِ الرِّبَا بِالنَّسِیئَهِ لِعِلَّهِ ذَهَابِ الْمَعْرُوفِ وَ تَلَفِ الْأَمْوَالِ وَ رَغْبَهِ النَّاسِ فِی الرِّبْحِ وَ تَرْکِهِمُ الْقَرْضَ وَ الْقَرْضُ صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ وَ لِمَا فِی ذَلِکَ مِنَ الْفَسَادِ وَ الظُّلْمِ وَ فَنَاءِ الْأَمْوَالِ.
فساد اموال:
تفسیر۱: قرض ربوی از طرف مستقرض، باعث فساد اموال می شود.
تفسیر۲: پول زیاده، در طرف هیچ است. این همان اکل مال به باطل است و در ربای معاوضی است. روایت هم در ربای معاوضی است.
وَ الْقَرْضُ صَنَائِعُ الْمَعْرُوفِ یعنی آن معروفی که در ملاکات قبلی گفتیم، مقصود از آن قرض الحسنه است.
دلیل۳
برخی گفتند حرمت ربای معاوضی که تعبدی است بخاطر شباهتی است که بین دو نوع ربا وجود دارد که سود باشد یعنی آن قدر ربای قرضی بد است که ربای معاوضی جعل شد تا شما به ربای قرضی نیافتید پس نه تنها ربای اصلی حرام است بلکه آن چه شبیه ربای اصلی هم حرام است پس به طریق اولی باید حیل هم حرام باشد چون حیل ربوی، اشبه بلکه به لحاظ ماهوی همان است.
اگر حرمت در معاوضه از باب ربا نبود این دلیل مخدوش بود ولی گفتند حرمت از باب ربا است درحالیکه ربا نیست پس آن چه شبیه ربا بود هم حرام شد پس حیل ربوی باید به طریق اولی حرام باشد. چون در ربای معاوضی ممکن است اصلا سودی نکنید مثلا یک کیلو برنج نامرغوب در برابر دو کیلو برنج مرغوب سود نیست ولی حیل در ربای قرضی قطعا سود است.
ان قلت
در معدودات چرا حرام نیست؟
قلت
سلار و مرحوم بروجردی می گویند حرام است و این اختلافی است.
در غیر همجنس چرا حرام نیست و در همجنس حرام است؟
جواب استاد
چون دو همجنس خیلی شبیه ربای قرضی است. اگر برنج قرض بدهم باید برنج بدهید. اما غیر همجنس حتما معاوضه است و شبهه قرض ندارد.
این دلیل در حرمت حیل در ربای قرضی است نه در حیل ربای معاوضی. چون در حیل ربای معاوضی اولویتی نیست.
دلیل۴
قاعده ای داریم که “العقود تابعه للقصود” یعنی آن چه گفته اید مهم نیست بلکه آن چه مهم است اراده جدی شماست.
قصد کسی که حیل ربوی انجام می دهد واقعا این است که پولی بدهد و سود بگیرد حال آن را به اسم تعدد معامله و ضم ضمیمه انجام می دهید. واقعیت در قرارداد، اراده جدی دو طرف قرار داد است. این آب واقعیتی دارد حال اسم و نام او را عوض کنید، ماهیت و آثار او تغییر نمی کند و فرض این است که حکم مترتب بر آن واقعیت است یعنی قصد جدی نه صورت و شکل آن.
[۱] . بقره: ۲۷۹٫
[۲] . آل عمران: ۱۳۰٫