استاد حمید درایتی-جلسه۶۰:ربا(۱۳۹۶/۱۰/۱۹)
“یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنین * فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُون”[۱]
“ذروا مابقی من الربا”
این در مورد زیاده است نه راس المال و ذروا یعنی نگیرید نه این که آن زیاده ای که گرفتید را برگردانید.
“ان لم تفعلوا فأذنوا بحرب من الله”
گفتیم که می توان گفت که رباخوار مستحل مهدور الدم است. البته بنابر قرائت حفص چون ما به روایت حفص از قرائت عاصم می خوانیم که فأذنوا به معنای علم است و قرائت رایج هم همین است؛ ولی راوی دیگر از عاصم، ابوبکر است که او آذنوا خوانده است و به معنای اعلان است.
“من الله و رسوله”
البته جواز قتل مختص به الله و رسول و جانشینان آنهاست یعنی اهل بیت ع و حاکم اسلامی. نه آحاد مردم.
این استفاده جواز قتل را برخی هم در صدر اسلام فهمیده اند. مثلا ابن عباس می گوید کسی که مقیم بر ربا است فحق علی امام المسلمین که استتابه کند نسبت به او فان نزع و الا ضرب عنقه. قتاده هم می گوید: اوعد الله اهل الربا بالقتل.
“وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُسُ أَمْوالِکُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُون”
در صورت توبه از ربا، مالک راس المال هستید.
“فلکم رئوس اموالکم” معلق بر توبه شده است و توبه در صورتی است که سابق بر آن فعل حرامی انجام داده باشد.
“ان تبتم” ناظر به نزول آیه تحریم نیست. بلکه توبه بعد از تحریم است و الا اگر تحریم نیست توبه معنا ندارد و سالبه به انتفاء موضوع است ولی در آیه “فمن جائه موعظه من ربه” گفتیم احتمال اراده نزول آیه تحریم است هر چند همان جا هم ما قائل به وصول شدیم نه صدور ولی در آیه “ان تبتم” اصلا چنین احتمالی نمی رود.
پس اگر توبه کرد، فلکم رئوس اموالکم و بحث نزول و صدور نیست.
بررسی مفهوم آیه
اگر توبه کردید، یعنی اگر مثلا این آقا فوت کرد بخشی از دارایی او همان راس المال در ربا است ولی آیه مفهوم دارد که اگر توبه نکردید، آن راس المال، از املاک او نیست؟
به نظر می رسد آیه مفهوم ندارد. چون لاتظلمون خودش تعلیل حکم است. چون قاعده عدم ظلم است، راس المال مال شماست و اگر این یک قاعده عمومی است در صورت عدم توبه هم ملک راس المال ثابت است و به نظر ما این قاعده عمومی است حتی در غیر بحث ربا. این قاعده عدم ظلم، یک قاعده عمومی اجتماعی است.
لاتظلمون می تواند ناظر به قاعده عدالت باشد و ما خواستیم بگوییم این قاعده، مختص به حوزه اقتصاد نیست بلکه فراتر از آن است.
تنافی آیات در حکم زیاده سابق
باید بین “فلکم رئوس اموالکم” و “فله ما سلف” و “ذروا ما بقی من الربا” جمع کنیم. چون فلکم رئوس اموالکم می گوید فقط راس المال را مالک هستی نه زیاده را ولی فله ما سلف و ذروا ما بقی من الربا ظهور داشت در این که تا الان هر چه زیاده گرفتی را مالک هستی و از الان زیاده ها را مالک نیستی.
حل تنافی
جمع۱: فلکم رئوس اموالکم یعنی از این به بعد
فله ما سلف ناظر به گذشته است و دو آیه دیگر ناظر به بعد از علم و توبه اند.
فلکم رئوس اموالکم ناظر به حال بعد توبه است که میتوانید، راس المال را بگیرید و ذروا ما بقی من الربا هم ناظر به بعد توبه می گوید سود را نگیر از این به بعد.
ادامه جمع های آیات
سیاتی
“فلکم رئوس اموالکم” چه معامله ای است که راس المال دارد؟ یا باید ربای قرضی باشد یا معامله نسیه باشد که به آن خواهیم پرداخت.
[۱] . بقره: ۲۷۸ و۲۷۹٫