استاد حمید درایتی-جلسه۶۱:ربا(۱۳۹۶/۱۰/۲۰)
جمع۲
فله ما سلف و ذروا ما بقی من الربا ناظر به قبل از نزول آیه تحریم است. ولی آیه ان تبتم بحث توبه است یعنی بعد از آیه تحریم است و لذا بعد از آیه تحریم، حق دارد که راس المال را بگیرد ولی حق گرفتن زیاده را ندارد و باید زیاده هایی که قبلا گرفته است یا بازگرداند.
شاهد: در “فله ماسلف” حکم معلق بر “فمن جائه موعظه” شده است ولی فلکم رئوس اموالکم ناظر به توبه یعنی بعد نزول آیه است.
اشکال
با توجه به این که ما گفتیم “فله ما سلف” ناظر به وصول است نه صدور آیه تحریم.
جمع۳: نظر استاد
با توجه به این که ما آیه”فله ما سلف” را به معنای صدور تطبیق کردیم، پس این آیه مربوط به جاهل است ولی اگر عالم بود و توبه هم بکند، آیه شامل او نمی شود. بلکه نسبت به “فلکم رئوس اموالکم” می آید یعنی باید زیاده را پس بدهد. اما نسبت به جهل حکم شاید مواخذه شود که فرمود “و امره الی الله”.
وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَهٍ فَنَظِرَهٌ إِلى مَیْسَرَهٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُون[۱]
برخی می گویند این آیه در مورد بحث ربا نیست و بحث مهلت دادن در قرض است. ولی به نظر ما می تواند مرتبط هم باشد در آیه قبل گفتند شما مالک راس المال هستید و می توانید راس المال را بگیرید ولی اگر کسی که از شما قرض گرفته است، تنگدست بود، به او مهلت دهید و اگر ببخشید، بهتر است.
شاید بتوان گفت این ذیل، قرینه دیگری بر این است که مراد از ربا در آیه، ربای قرضی است.
“فلکم رئوس اموالکم”
چه معامله ای است که راس المال دارد؟ یا باید ربای قرضی باشد یا معامله نسیه باشد که به آن ذیل آیه بعد، خواهیم پرداخت.
این نکته را باید بحث کرد که آیا ربا ظلم است یا خیر؟
در قرض شخصی، نسبت به کسی که پول را می خواهد برای ما یحتاج زندگی استفاده کند شاید بتوان گفت ظلم است و فقیر را فقیرتر می کند ولی نسبت به کسی که وام می گیرد تا کار تولیدی کند و سود کند، آیا این ظلم است که شما از او درصدی از سود را بگیرید؟ این باید بحث شود.
“آلعمران : ۱۳۰ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَهً وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُون”
گفتیم لسان این آیه لسان تشریع است و آیات قبل از او در سور دیگر مثل سوره بقره، لسان تشریع ندارند. پس گویا اولین آیه ای که حرمت ربا را مطرح کرد این آیه بوده است چون ترتیب موجود، بر اساس ترتیب نزول نیست نه در آیات و نه در سور.
این آیه نهی از اکل ربا دارد و این یعنی ربا مفهوم شناخته شده ای داشته است. گفتیم که حتی در شرایع قبل هم بوده است مثلا “فبظلم من الذین هادوا … و اخذهم الربا” می گوید در یهودیان هم بوده است البته برخی می گویند ربا در این آیه به معنای سحت است نه ربا به قرینه این که در جایی دیگر دارد که “و اکلهم السحت” که این را نیز بحث خواهیم کرد.
“اضعافا مضاعفه” قید نیست که بگویید “ضِعف” یعنی دو برابر (۱۰۰ در صد) و کمتر از ضعف، حرام نیست ولی اضعافا مضاعفه (بیشتر از صد در صد) اگر بود حرام است.
آقایان در این آیه به این پرداختد که ربا در زمان جاهلیت چه بوده است که خداوند می فرماید اضعافا مضاعفه؟
در زمان جاهلیت، قرض که می داده است و مهلت فرا می رسیده است، صاحب مال به او می گفته است ” أَ تقضی ام تربی؟” و برخی می گویند این مربوط به بیع نسیه است؟ یعنی آیا پول را می دهی یا مهلت بدهم و پول را زیاد کنم؟ که این بیع ربوی است.
عموما می گویند مقصود مدیون است اما مشکل این حرف این است که در بیع نسیه هم دین وجود دارد و شخص مدیون می شود.
برخی با توجه به این تفسیر ربای جاهلی می گویند ربا در این آیه، همان ربای جاهل بوده است و آن با ربای امروزی کاملا متفاوت است.
در ربای امروزی، شما از ابتداء امر، به او شرط می کنید که اگر در مهلت مقرر نیاورید، باید این قدر سود بدهید که این اشکال ندارد ولی در ربای جاهلی ابتدائا به او اعلان نمی کردند که باید این مقدار سود بدهی بلکه وقتی مهلت می رسید، اعلان می کردند که باید سود بدهی یا پول را بدهی.
برخی گفتند خیلی بعید است که مردم جاهلی که دنبال دنیا و مال و … بوده اند، از ابتدای امر، قرض الحسنه واقعی بدهند و سپس در مهلت مقرر سود بگیرد. پس آنها هم در ابتدای امر سودی تعیین می کردند و سپس در مهلت مقرر سود را افزایش می داده است که می شود اضعافا مضاعفه.
برخی جواب دادند که آنها به کسانی قرض می دادند که می دانستند ضعیف هستند و تمکن مالی ندارند و نمی توانند، پول را اداء کنند و سپس سود می گرفتند.
نکته دیگر این که شاید بگوییم اگر سود گرفتن در مهلت مقرر، حرام است سود گرفتن از ابتداء هم به طریق اولی حرام است. البته این در مورد ربای معاوضی نیست و در ربای قرضی ما است.
[۱] . بقره: ۲۸۰٫