استاد حمید درایتی-جلسه۵۲:مساله ربا(۱۳۹۶/۱۰/۰۹)
بعد از چند سال بحث در عبادات که از مواقیت آغاز شد و به سلام نماز ختم شد قرار بر این شد که به مباحث معاملات بپردازیم. اولین بحث را به عنوان بحث ربا مطرح می کنیم چون بحثی است که کثرت ابتلاء دارد و گرفتاری های اجتماعی فراوانی دارد و نیز به جهت اهمیتی که حکم آن دارد و تحذیر شدیدی که نسبت به آن است و خصوصیت دیگر این بحث این است که در فرصت معین و کوتاهی جمع می شود و می توان موضوعات دیگری را هم بعد از آن بررسی کرد.
سابقا در جلسه ای، احادیث ربا را به سبک خودمان بحث کرده ایم و شاید بدین جهت، به تفصیل به روایات ربا نپردازیم البته فقه الحدیث و جمع روایات را بررسی می کنیم ولی نه در حد سبک فقه عبادات.
ساختار بحث
- ربا در لغت.
- ربا در استعمالات
- ربا در اصطلاح
- بررسی ادله حرمت ربا
ربا در لغت
“ربا یربوا ربوّاً” به معنای “زَادَ وَ نَمَی” است. “اربیته” ای “انمیته”. “یربی الصدقات” که در قرآن آمده است به همین معناست که خداوند صدقات را نمو و رشد می دهد.
استعمالات قرآنی ماده ربا
ما استعمالات را می خواهیم بررسی کنیم که ببینیم چه معانی دارد تا “احل الله البیع” را بفهمیم.
واژه۱: ربوه
“وَ مَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّهٍ بِرَبْوَهٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَها ضِعْفَیْنِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصیرٌ”[۱]
برخی گفتند ربوه مکان مرتفع است ولی به نظر می رسد مراد، زمین حاصل خیز است پس این جا هم به معنای زیاده است و خلاف معنای لغوی نیست. مکان مرتفع عموما حاصل خیز تر از زمین های دیگر است.
“وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ آیَهً وَ آوَیْناهُما إِلى رَبْوَهٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعینٍ”[۲]
حضرت عیسی و مادر او مریم را جا دادیم و ماوای آن ها مکان مرتفع و زمین حاصل خیز بوده است.
واژه۲: رابی
“أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَهٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَهٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثال”[۳]
بر روی سیلاب کف هایی قرار می گیرد و نیز وقتی فلزی را ذوب می کنید، کف می کند. “زبدا رابیا” یعنی کف پف کرده یا برآمده. خود ربو به معنای زیادی و نمو است.
وقتی فلز را ذوب می کنید، کفی شکل می گیرد و بزرگ می شود که باطل گاهی به این شکل است که به ظاهر بزرگ است و نمودی دارد؛ اما خشک می شود ولی آب باقی می ماند و حق مثل آن آب است که یمکث فی الارض.
رابیه
“فَعَصَوْا رَسُولَ رَبِّهِمْ فَأَخَذَهُمْ أَخْذَهً رابِیَهً”[۴]
“اخذه رابیه” یعنی ما سخت آن ها را گرفتیم. یعنی یک گرفتن مضاعف که باز هم به معنای زیادی است.
واژه۳: اربی
“وَ لا تَکُونُوا کَالَّتی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّهٍ أَنْکاثاً تَتَّخِذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلاً بَیْنَکُمْ أَنْ تَکُونَ أُمَّهٌ هِیَ أَرْبى مِنْ أُمَّهٍ إِنَّما یَبْلُوکُمُ اللَّهُ بِهِ وَ لَیُبَیِّنَنَّ لَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ ما کُنْتُمْ فیهِ تَخْتَلِفُونَ”[۵]
زنی بود که تمکن داشت که نخ ها را می بافتند و سپس آن را باز می کردند. شما قسم های خودتان و ایمان و تعهدات خودتان را به عنوان فریب بین خودتان (دَخَلاً بَینَکُم) نگیرید به این دلیل که یک گروهی دیدید که سپاه آنها فزون تر است.
این جا اربی به معنای اکثر و فزونی است.
واژه۴: ربت
“وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَهً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهیجٍ”[۶]
می بینی که زمین مرده است و وقتی آب بر آن نازل می شود رشد می کند.
“وَ مِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَى الْأَرْضَ خاشِعَهً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتى إِنَّهُ عَلى کُلِّ شَیْءٍ قَدیرٌ”[۷]
نتیجه استعمالات قرآنی
پس معنای ربا همان زیاده است و یک معنا دارد و اگر جایی معنای دیگری ذکر کردند آن معنای دوم نیست بلکه از لوازم معنای اصلی است. مثلا ربوه را گفتند مکان مرتفع است ولی ما گفتیم معنای آن زمین حاصل خیز و نمو کننده است و لازمه آن مرتفع است.
آیات فقهی بحث ربا
“وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فی أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاهٍ تُریدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ”[۸]
“مضعفون” در ذیل آیه یعنی اموالشان چند برابر می شود؛ اما تفسیر صدر آیه، مقداری چالش دارد.
تفسیر۱
برخی گفتند این آیه ناظر به ربای حلال است.
ما وقتی برای کسی هدیه ای می بریم یا لطفی میکنیم به امیدی که جایی به ما هدیه بیشتری بدهند و به ما کمکی کنند. یعنی کاری کردم به امید ازدیاد. هدیه به امید هدیه بیشتر از سوی او. این نوعی ربا است و حلال است ولی لایربوا عند الله.
تفسیر۲
صدقه می دهید یا کمکی می کنید که اموال فقراء زیاد شود ولی به قصد خداوند نیست این صدقات بدون قصد قربت، خداوند این حسنه را مضاعف نمی کند.
تفسیر۱ برای رشد اموال خود شخص است ولی تفسیر۲ برای رشد اموال دیگران است ولی قصد قربت ندارد.
تفسیر۳
مقصود، ربای حرام است، که اگر ربا بگیرید، این اموال رشد نمی کند.
شاهد تفسیر۱
“۲۳۲۹۶- ۲- وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِهِ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ- قَالَ هُوَ هَدِیَّتُکَ إِلَى الرَّجُلِ تُرِیدُ مِنْهُ الثَّوَابَ أَفْضَلَ مِنْهَا فَذَلِکَ رِبًا یُؤْکَل”
ربای که یوکل یعنی ربای حلال است.
شاهد تفسیر۲
“وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاهٍ تُریدُونَ وَجْهَ اللَّهِ”
در ذیل این آیه، بحث قصد قربت بود و این قرینه می شود که در صدر هم قصد قربت مراد باشد.
“فلایربوا عند الله”
از این عبارت حرمت هم نمی توانیم بفهمیم. مراد از این عبارت، ناظر به رشد معنوی است نه رشد اموال یعنی از باب این نیست که اگر ربا بود، مال رشد نمی کند که در سوره بقره دارد که “یمحق الله الربا” ولی این آیه بحث محق نیست بلکه لایربوا است یعنی رشد نمی کند نه محق می شود.
نکته بعدی، عند الله است که با عدم رشد تناسب دارد نه با محق. پس این آیه ناظر به یمحق الله الربا نیست که موید تفسیر سوم بشود. عند الله رشد ندارد معنا دارد ولی محق عند الله نیست محق و از بین رفتن مال عند صاحب المال است.
پس آیه می گوید صدقات بدون قصد قربت، نزد خداوند رشد نمی کند. البته این آیه می گوید ربو و نما ندارد نزد خداوند نه این که هیچ بدرد نمی خورد.
چون بحثی است که کارهای انسان دوستانه که بدون قصد قربت انجام می شود آیا هیچ هستند یا اجری دارند؟ به نظر ما هر فعلی در رسته احسان باشد، اجر دارد و ان الله لایضیع اجر المحسنین.
پس دو نکته گفتیم. نکته اول این است که لایربوا به معنای یمحق نیست و نکته دوم این است که این لایربوا دلالت ندارد که هیچ اجر و مزدی ندارد.
پس از این آیه، حرمت ربا برداشت نشد. احتمالات دیگری داشت.
[۱] . بقره: ۲۶۵٫
[۲] . مومنون: ۵۰٫
[۳] . رعد: ۱۷٫
[۴] . حاقه: ۱۰٫
[۵] . نحل: ۹۲٫
[۶] . حج: ۵٫
[۷] . فصلت: ۳۹٫
[۸] . روم: ۳۹٫