استاد حمید درایتی-جلسه۱۲۴:مسئله ۴۲/مسائل /کتاب الضمان(۱۴۰۰/۰۲/۰۵)
روایاتى که قول بلاعلم نسبت به قرآن را نهى نموده اند :
روایت اول:
(٣٣۶٠٧) الطبرسی فی (مجمع البیان) عن ابن عباس، عن رسول الله (صلى الله علیه وآله) قال : من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوأ مقعده من النار. [۱]
روایت دوم:
(٣٣۵۶۶) وفی کتاب (التوحید) عن جعفر بن علی القمی الفقیه، عن عبدان بن الفضل، عن محمد بن یعقوب بن محمد الجعفری، عن محمد بن أحمد بن شجاع الفرغانی، عن الحسن بن حماد العنبری، عن إسماعیل بن عبد الخلیل البرقی، عن أبی البختری وهب بن وهب القرشی، عن الصادق، عن آبائه (علیهم السلام) إن أهل البصره کتبوا إلى الحسین بن علی (علیهما السلام) یسألونه عن الصمد، فکتب إلیهم : بسم الله الرحمن الرحیم، أما بعد، فلا تخوضوا فی القرآن ولا تجادلوا فیه ولا تتکلموا فیه بغیر علم، فانی سمعت جدی رسول الله (صلى الله علیه وآله) یقول : من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوأ مقعده من النار، الحدیث. [۲]
روایت سوم:
وقال صلى الله علیه وآله: من قال فی القرآن بغیر ما علم جاء یوم القیامه ملجما بلجام من نار. [۳]
اشکال:
اگر به استناد این دسته از روایات، ظنّى بودن ظواهر قرآن مانع از تمسک بدان باشد، همانا باید تمسک به روایات نیز جائز نباشد زیرا علاوه بر ظنّى بودن مدلول آن ها، اصل صدور آن ها نیز ظنّى مى باشد. باتوجه به قطعى بودن حجیت خبر واحد و ظواهر، اخذ به ظواهر یکى از مصادیق رجوع به علم خواهد بود و نهى از قول بلاعلم ناظر بر تأویلات و تطبیقات و بواطن قرآن مى باشد.
روایاتى که تفسیر به رأى کردن قرآن را نهى نموده اند :
روایت اول:
(٣٣۶١٠) قال : وروى العامه عن النبی (صلى الله علیه وآله) قال : من فسّر القرآن برأیه فأصاب الحق فقد أخطأ. [۴]
روایت دوم:
(٣٣۵٩٧) وعن أبی بصیر، عن أبی عبد الله (علیه السلام) قال: من فسّر القرآن برأیه، إن أصاب لم یوجر، وإن أخطأ خرّ أبعد من السماء. [۵]
روایت سوم:
إکمال الدین : النبوی فی حدیث: من فسّر القرآن برأیه فقد افترى على الله الکذب، الحدیث. [۶]
روایت چهارم:
عیون أخبار الرضا (علیه السلام) أمالی الصدوق: المتوکل، عن علی، عن أبیه، عن الریان، عن الرضا، عن آبائه، عن أمیر المؤمنین علیهم السلام قال: قال رسول الله صلى الله علیه وآله: قال الله جل جلاله : ما آمن بی من فسر برأیه کلامی، وما عرفنی من شبهنی بخلقی، وما على دینی من استعمل القیاس فی دینى. [۷]
اشکال:
ابتدا باید ثابت شود که أخذ به ظواهر قرآن نیز از مصادیق تفسیر است، تا پس از آن با توجه به این گروه از روایات، تمسک بدان منحصر در رجوع به أهل البیت علیهم السلام باشد. مضافا به اینکه تفسیر به رأى ظهور در تفسیر با استحسان و غیر مستدل به قرائن و شواهد گفتارى دارد و حال آنکه قواعد عقلائى و اعتماد بر ظاهر کلام، حجه مى باشد.
روایاتى که ضرب قرآن به قرآن را نهى نموده اند:
روایت اول:
علی، عن أبیه، عن النضر بن سوید، عن القاسم بن سلیمان، عن أبی عبد الله (علیه السلام) قال: قال أبی (علیه السلام): ما ضرب رجل القرآن بعضه ببعض إلا کفر. [۸]
روایت دوم:
(٣٣۵٩٣) علی بن الحسین المرتضى فی رساله (المحکم والمتشابه) نقلا من (تفسیر) النعمانی باسناده الآتی عن إسماعیل بن جابر، عن الصادق (علیه السلام) قال: إن الله بعث محمدا، فختم به الأنبیاء، فلا نبی بعده، وأنزل علیه کتابا، فختم به الکتب، فلا کتاب بعده – إلى أن قال: – فجعله النبی (صلى الله علیه وآله) علما باقیا فی أوصیائه، فترکهم الناس، وهم الشهداء على أهل کل زمان حتى عاندوا من أظهر ولایه ولاه الأمر، وطلب علومهم، وذلک أنهم ضربوا القرآن بعضه ببعض واحتجوا بالمنسوخ وهم یظنون أنه الناسخ، واحتجوا بالخاص وهم یقدرون أنه العام، واحتجوا بأول الآیه، وترکوا السنه فی تأویلها، ولم ینظروا إلى ما یفتح الکلام، وإلى ما یختمه، ولم یعرفوا موارده ومصادره، إذ لم یأخذوه عن أهله، فضلوا وأضلوا، الحدیث. [۹]
روایت سوم:
قال رسول الله (صلى الله علیه وآله) حین رأى أصحابه یخوضون، بعد أن غضب حتى احمرت وجنتاه : أفبهذا أمرتم؟ تضربون کتاب الله بعضه ببعض؟ انظروا إلى ما أمرکم الله به فافعلوا وما نهاکم عنه فانتهوا. [۱۰]
اشکال:
اگرچه مرحوم ابن ولید این روایات را ناظر به تفسیر قرآن به قرآن دانسته است [۱۱] اما باتوجه به اینکه در بسیارى از روایات، معصومین فهم بعضى از آیات را ارجاع به آیات دیگر داده اند، ضرب بعض قرآن به قرآن نمى تواند به معناى تفسیر قرآن به قرآن باشد. با در نظر گرفتن معناى لغوى ضرب، آنچه در این گروه از روایات مورد نهى قرار گرفته است ترکیب بخشى از یک آیه با بخشى از آیه دیگر است که موجب انحراف معنى خواهد شد.
روایاتى که أهل البیت علیهم السلام را مخاطب حقیقى قرآن عنوان مى کنند:
روایت اول:
(٣٣۵۵۶) وعن عده من أصحابنا، عن أحمد بن محمد بن خالد، عن أبیه عن محمد بن سنان، عن زید الشحام قال: دخل قتاده بن دعامه على أبی جعفر (علیه السلام) فقال: یا قتاده أنت فقیه أهل البصره؟ فقال: هکذا یزعمون، فقال أبو جعفر (علیه السلام) : بلغنی أنک تفسر القرآن؟ فقال له قتاده، نعم، فقال له أبوجعفر (علیه السلام) : فان کنت تفسره بعلم فأنت أنت وأنا أسألک – إلى أن قال أبوجعفر (علیه السلام): – ویحک یا قتاده! إن کنت إنما فسرت القرآن من تلقاء نفسک فقد هلکت وأهلکت، وإن کنت قد فسرته من الرجال، فقد هلکت وأهلکت، ویحک یا قتاده! إنما یعرف القرآن من خوطب به. [۱۲]
اشکال:
پذیرش ظاهر این روایات خلاف تصریح آیاتى است که مخاطب قرآن را تمام مردم (الناس) اعلان مى کنند مانند {وَأَنزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ} [۱۳]، مضافا به اینکه امام علیه السلام در این روایت معناى باطنى را متذکر مى شوند نه معناى ظاهرى آیات را.
[۱] وسائل الشیعه جلد ٢٧ صفحه ٢٠۴
[۲] وسائل الشیعه جلد ٢٧ صفحه ١٨٩
[۳] بحارالأنوار جلد ٨٩ صفحه ١١٢
[۴] وسائل الشیعه جلد ٢٧ صفحه ٢٠۵
[۵] وسائل الشیعه جلد ٢٧ صفحه ٢٠٢
[۶] مستدرک وسائل الشیعه جلد ١ صفحه ٢٠٣
[۷] بحارالأنوار جلد ٨٩ صفحه ١٠٧
[۸] الکافى جلد ٢ صفحه ۶٣٣
[۹] وسائل الشیعه جلد ٢٧ صفحه ٢٠٠
[۱۰] اصول الأصلیه صفحه ١٨٢
[۱۱] وسألت محمد بن الحسن – رحمه الله – عن معنى هذا الحدیث فقال: هو أن تجیب الرجل فی تفسیر آیه بتفسیر آیه أخرى.
(معانى الأخبار صفحه ١٩٠)
[۱۲] وسائل الشیعه جلد ٢٧ صفحه ١٨۵
[۱۳] نحل ۴۴