استاد حمید درایتی-جلسه۸۲:شرکت(۱۳۹۸/۱۱/۲۰)
گفتیم قانون گذار در ماده۱۴۳ قانون مجازات اسلامی دو اصل را در مورد شخص حقوقی در نظر گرفته است:
اصل اول: نظریه مجرمیت عاریه ای
اصل دوم: نظریه مسئولیت همزمان
بررسی اصل دوم: نظریه مسئولیت همزمان
از آن به مسئولیت مضاعف هم تعبیر می شود و مراد همزمانی شخصیت حقیقی و شخصیت حقوقی است.
در ذیل ماده ۱۴۳ به این اصل اشاره دارد:
“مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی مانع مسئولیت کیفری اشخاص حقیقی نیست.”
و نیز در ماده۲۰ قانون مجازات اسلامی به این اصل اشاره دارد:
“در صورتی که شخص حقوقی بر اساس ماده ۱۴۳ این قانون مسئول شناخته شود با توجه به شدت جرم ارتکابی و نتایج زیان بار آن به مجازات هایی محکوم می شود. این امر مانع از مجازات شخص حقیقی نیست.”
سوال
اگر شخص حقوقی از شخص حقیقی استقلال دارد چرا به کیفر شخص حقوقی اکتفا نکنیم؟
جواب
دلیل۱: اصل شخصی بودن مجازات
هر کس مرتکب جرمی شود خودش شخصا باید بار مجازات را متحمل شود و اگر غیر مجرم مجازات شود، استثناء است. مثل جایی که مباشر جرم مسلوب الاراده باشد مثل مکره و مجبور و… .
در محل بحث هم شخص حقیقی مرتکب جرم شده است و لذا باید مجازات شود و مجازات شرکت ربطی به او ندارد.
دلیل۲: اراده و اختیار
شخص حقیقی در عمل مجرمانه خودش با اراده و آزادی این کار را می کند هر چند این عمل به عنوان نمایندگی از شخص حقوقی باشد.
هر کس در فعل خودش اراده و اختیار دارد، مسئولیتش در برابر جرم ارتکابی تام است.
دلیل۳: جلوگیری از جرم بدون مجازات
در مواردی قانون گذار مسئولیت را از شخص حقوقی برداشته است و اگر قرار باشد شخص حقیقی هم مسئول نباشد و مجازات نشود، معنایش این است که جرمی رخ داده است اما مجازات و مسئولیتی نباشد.
مسئولیت کیفری در مواردی منتفی است مثل عدم مجازات مجموعه های دولتی یا عمومی که در تبصره ماده۲۰ مطرح شده است.
تبصره ماده۲۰:
مجازات موضوعِ این ماده در مورد اشخاص حقوقی دولتی و یا عمومی غیر دولتی (مثل شهرداری که بودجه را از دولت نمی گیرند و خود گردان هستند) در مواردی که اعمال حاکمیت می کنند اعمال نمی شود.
موارد اعمال حاکمیت مثل این که خانه ای در طرح خرابی است که صاحب خانه قبول نمی کند که به زور او را بیرون می آورند و گاهی ضرب و شتم و دیه و … دارد که شهرداری مسئولیت کیفری ندارد ولی شخص حقیقی مسئولیت دارد که باید دید شخص حقیقی، مباشر است یا شخص شهردار و… .
این در راستای اهداف شهرداری است و الا کسی به خانه او کاری ندارد و غرض شخصی ندارد.
این تبصره استثناء از مسئولیت شخص حقوقی است نه استثناء از مسئولیت شخص حقیقی.
اصل ماده۲۰:
“در صورتی که شخص حقوقی بر اساس ماده ۱۴۳ این قانون مسئول شناخته شود با توجه به شدت جرم ارتکابی و نتایج زیان بار آن به مجازات هایی محکوم می شود. این امر مانع از مجازات شخص حقیقی نیست.”
تبصره ماده۲۰:
“مجازات موضوعِ این ماده در مورد اشخاص حقوقی دولتی و یا عمومی غیر دولتی (مثل شهرداری که بودجه را از دولت نمی گیرند و خود گردان هستند) در مواردی که اعمال حاکمیت می کنند اعمال نمی شود.”
تفاوت بحث دیروز و امروز
بحث دیروز این بود که مسئولیت شخص حقوقی عاریه ای است و وقتی شخص حقیقی مسئولیت ندارد آیا می توان گفت شخص حقوقی مسئولیت دارد؟
بحث امروز این است که حال سوال این است که اگر شخص حقوقی مسئولیت ندارد، شخص حقیقی مسئولیت دارد یا خیر؟
به نظر می رسد مد نظر قانون ما در این قضیه بر اساس نظریه عاریه ای یا همان نظریه اکتسابی بودن است و مثلا با نظریه مغز متفکر نمی سازد. البته گفتیم قائلین به نظریه می گویند نظریه ما با اکتسابی بودن مختلف است ولی به نظر می رسد همان نظریه است.
تبصره ماده۱۴ قانون مجازات اسلامی:
“چنان چه رابطه علیت بین رفتار شخص حقوقی و خسارت وارد شده احراز شود، دیه و خسارت قابل مطالبه خواهد بود”
برخی می گویند قانون گذار در این تبصره، اساسا شخص حقیقی را در نظر نگرفته است و گویا او مسئول نیست بر خلاف ماده۱۴۳ و ۲۰ که شخص حقیقی را مسئول می دانست.
تامل۱
این تبصره می گوید باید دید که رفتار شخص حقوقی آیا علت خسارت بوده است یا خیر؟ و اساسا شخص حقیقی را در نظر نگرفته است.
تامل۲
این تبصره گویا می گوید رفتار نماینده، رفتار شخص حقوقی است که این با نظریه اکتسابی بودن نمی سازد بلکه با نظریه مغز متفکر بیشتر می سازد. آیا این تهافت نیست؟
قانون مجازات اسلامی تفاوتی بین جرم تعزیری و حدی تفصیلی قائل نبود. ولی برخی می گفتند جرم حدی برای شخص حقوقی معنا ندارد و فقط جرم تعزیری را مطرح می کند.
برخی برای آن تهافتی که مطرح کردیم وجه جمعی ذکر کردند که به نظر استحسانی است و لذا مطرح نمی کنیم و از مجموع ماده ها و تبصره های قانون بدست می آید که قانون بر اساس نظریه اکتسابی بودن است.
دوست داشتیم نظریه مغز متفکر و عاریه ای بودن مجرمیت را بیشتر بررسی و مطرح کنیم اما منابع فارسی موجود به خوبی به آن نپرداختند و فقط ترجمه کرده اند.
انواع مجازات های شخصیت های حقوقی
اصل شخصیت حقوقی و مسئولیت مدنی و کیفری را مطرح کردیم اما حال می خواهیم ببنیم قانون برای شخص حقوقی چه مسئولیت کیفری تعیین کرده است؟ آیا نوع مجازات هم تعیین شده است؟
ماده۲۰ قانون مجازات اسلامی
خواهد آمد.