استاد محسن ملکی-جلسه۴۵: جهت اول: مدرک و سند قاعده (۱۳۹۷/۰۹/۲۴)
سند و مدرک این قاعده عبارت است از قرآن و سنّت.
استدلال به قرآن:
آیاتی از قرآن کریم در این رابطه قابل استناد است:
- وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَکُفْرًا وَتَفْرِیقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ[۱]
این آیه‌ی شریفه ضرار و کفر و تفریق را در کنار یکدیگر به عنوان منکر قرار داده است و هر سه مورد از صفات منافقین است؛ بلکه ضرار که به معنای ضرر زدن به دیگران است(مخصوصاً مؤمنین) به معنای محاربه‌ی با خدا و رسولش قلمداد شده است. لذا آیه دلالت دارد بر اینکه ضرر و اضرار مبغوض عندالله و هر حکمی(یا موضوعی) که باعث ضرر و زیان باشد منهی عنه می‌باشد و مبغوض؛ لذا مؤّدای قاعده‌ی لاضرر در این آیه قابل بازیابی است.
- وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِکُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلَا تُمْسِکُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ یَفْعَلْ ذَلِکَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلَا تَتَّخِذُوا آیَاتِ اللَّهِ هُزُوًا وَاذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنَ الْکِتَابِ وَالْحِکْمَهِ یَعِظُکُمْ بِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ[۲]
این آیه دلالت بر نفی ضرار در شریعت دارد که جایز نیست زوج بعد از طلاق دادن زوجه‌اش او را از باب عداوت و دشمنی زندانی کند یا برای او محدودیت قائل شود و اگر چنین کند ظالم است و هر ظلمی مورد نهی و بغض حق و عقل است و ضرار در آیه مطلق است هم ضرر مالی و جانی و هم آبرویی و هم عسری و حرجی را شامل می‌شود.
- وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضَاعَهَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لَا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا لَا تُضَارَّ وَالِدَهٌ بِوَلَدِهَا وَلَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِکَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِمَا وَإِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلَادَکُمْ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ[۳]
این آیه‌ی شریفه در قالب کلمه‌ی لاتضارّ دلالت بر مدّعی دارد و به دو وجه بیان می گردد:
الف) لا تضار فعل مجهول باشد و به این صورت معنا شود که جایز نیست زوج گرفتار ضرر شود و همچنین جایز نیست زوجه مورد ضرر واقع شود که این صورت در کلام امام صادق(ع) آمده است: فِی اَلْکَافِی مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَعِیلَ وَ اَلْحُسَیْنُ بْنُ سَعِیدٍ جَمِیعاً عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی اَلصَّبَّاحِ اَلْکِنَانِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لاٰ تُضٰارَّ وٰالِدَهٌ بِوَلَدِهٰا وَ لاٰ مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ فَقَالَ: کَانَتِ اَلْمَرَاضِعُ مِمَّا یَدْفَعُ إِحْدیَهُنَّ اَلرَّجُلَ إِذَا أَرَادَ اَلْجِمَاعَ تَقُولُ. لاَ أَدَعُکَ أَنِّی أَخَافُ اَنْ أَحْبَلَ فَأَقْتُلَ وَلَدِی هَذَا اَلَّذِی أُرْضِعُهُ وَ کَانَ اَلرَّجُلُ تَدْعُوهُ اَلْمَرْأَهُ فَیَقُولُ: أَخَافُ أَنْ أُجَامِعَکَ فَأَقْتُلَ وَلَدِی فَیَدَعُهَا فَلاَ یُجَامِعُهَا، فَنَهَى اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ ذَلِکَ أَنْ یُضَارَّ اَلرَّجُلُ اَلْمَرْأَهَ وَ اَلْمَرْأَهُ اَلرَّجُلَ[۴]. بنابراین جایز نیست که هر یک از زوج و زوجه توسط دیگری بخاطر فرزند گرفتار ضرر شوند.
ب) لاتضارّ (لاتضارِرْ) معلوم باشد و ولد مفعول‌به قرار بگیرد که معنا می‌شود: جایز نیست زن و شوهر به فرزندشان ستم کنند به اینکه زوج مانع شیر دادن زوجه به فرزند شود یا زوجه از شیردهی امتناع ورزد. و طبق هر دو وجه آیه دلالت دارد بر اینکه قاعده مطلق است و اختصاص به ضررهای غیر مالی و غیر جانی ندارد.
- یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَدَایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاکْتُبُوهُ وَلْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا یَأْبَ کَاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ کَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْیَکْتُبْ وَلْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَلْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئًا فَإِنْ کَانَ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفِیهًا أَوْ ضَعِیفًا أَوْ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ مِنْ رِجَالِکُمْ فَإِنْ لَمْ یَکُونَا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَکِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا یَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغِیرًا أَوْ کَبِیرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِکُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَهِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَکُونَ تِجَارَهً حَاضِرَهً تُدِیرُونَهَا بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَکْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَایَعْتُمْ وَلَا یُضَارَّ کَاتِبٌ وَلَا شَهِیدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَیُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ[۵]
این آیه نیز دارای دو احتمال است:
الف) معلوم باشد و به این صورت معنا می‌شود که خداوند کاتب و شهید را نهی کرده است از (۱) ترک إجابت و پاسخ‌دهی به افرادی که طلب کمک می‌کنند و (۲) تحریف و تغییر در کتابت و شهادت.
ب) مجهول باشد که معنا می‌شود: خداوند از اینکه شخصی نسبت به کاتب و شهید ضرری را وارد کند نهی فرموده است، مثلاً این دو را وادار کنند به کاری که برای آنها جایز نیست یا آن دو را زندانی کنند و هر نوع آزاری را برایشان روا بدارند.[۶]
بنابراین آیه دلالت دارد بر اینکه متعاملین نمی‌توانند کاتب و شهید را گرفتار آزار کنند که اگر چنین بشود فسق و ظلم از ایشان اتّفاق افتاده و همچنین اگر کاتب و شهید باعث ضرر و زیان نسبت به متعاملین شوند و ضرر و اضرار هم در متعلّقش أعم است. لذا آیه منطبق بر قاعده است.
- أَسْکِنُوهُنَّ مِنْ حَیْثُ سَکَنْتُمْ مِنْ وُجْدِکُمْ وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَیِّقُوا عَلَیْهِنَّ وَإِنْ کُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَیْهِنَّ حَتَّى یَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَکُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَیْنَکُمْ بِمَعْرُوفٍ وَإِنْ تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخْرَى.[۷]
این آیه هم دلالت دارد که زوج هنگام طلاق زوجه نباید او را در ضیق و عسر و حرج قرار دهد و به او ضرری را وارد نماید.
- وَلَکُمْ نِصْفُ مَا تَرَکَ أَزْوَاجُکُمْ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ کَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَکُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّهٍ یُوصِینَ بِهَا أَوْ دَیْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْتُمْ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ وَلَدٌ فَإِنْ کَانَ لَکُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَکْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّهٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَیْنٍ وَإِنْ کَانَ رَجُلٌ یُورَثُ کَلَالَهً أَوِ امْرَأَهٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِکُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ کَانُوا أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ فَهُمْ شُرَکَاءُ فِی الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّهٍ یُوصَى بِهَا أَوْ دَیْنٍ غَیْرَ مُضَارٍّ وَصِیَّهً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَلِیمٌ.[۸]
این آیه دلالت بر نهی و منع از اضرار به غیر دارد در باب ارث. و در مسئله أموال مؤدّای قاعده‌ی لاضرر را اثبات می‌کند.
(باتوجه به این ۶ آیه می‌شود قاعده‌ی لاضرر را از قرآن اثبات کرد)
[۱] . سوره ۹, آیه ۱۰۷
[۲] . سوره ۲, آیه ۲۳۱
[۳] . سوره ۲, آیه ۲۳۳
[۴] . تفسیر نور الثقلین , جلد۱ , صفحه۲۲۷
[۵] . سوره ۲, آیه ۲۸۲
[۶] کنزل الدقائق، ج ۲، ص ۵۰۶ (محقق مشهدی)
[۷] . سوره ۶۵, آیه ۶
[۸] . سوره ۴, آیه ۱۲