استاد محسن ملکی-جلسه۲۸: بیان اموری در توضیح خیار شرط (۱۳۹۷/۰۸/۲۶)
بیان اموری در توضیح خیار شرط:
برای تنقیح و تحقیق در بحث خیار شرط مقدمه‌ای را ذکر می‌کنیم که دارای چند امر است :
امر اول: معنای شرط
شرط در عرف به دو معناست : الف – معنای حدثی. ب – مایلزم من عدمه العدم من دون ملاحظه انه یلزم من وجوده الوجود اولا و هو بهذا المعنى اسم جامد لامصدر.[۱]
مصدر شَرَطَ و هو شارط و مشروط ، مشروط له ، مشروط علیه / که دارای معنی الزام (لازم کردن) شیء و التزام به شیء را در بیع و غیر بیع به دنبال دارد. این معنا را مرحوم شیخ انصاری از کتاب القاموس المحیط محمد بن ابراهیم بن عمر بن ابوبکر نقل می‌کند (نویسنده‌اش مکّنی به ابوطاهر (م ۸۱۷) در علم حدیث شاگرد ابن قیم که او هم شاگرد ابن تیمیه است – کتابش را از ۴ کتاب اقتباس کرد که یکی از این ۴ کتاب صحاح جوهری است)
و شیخ انصاری می‌گوید: وقال فی باب الشروط: «وظاهره – تفسیر صاحب القاموس له بإلزام الشی‌ء والتزامه فی البیع وغیره- کونه فی الإلزام الابتدائی مجازا أو غیر صحیح، لکن لا إشکال فی صحته لوقوعه فی الأخبار کثیرا مثل قوله صلّى اللَّه علیه وآله فی حکایه بیع بریره: «إن قضاء اللَّه أحق، وشرطه أوثق، والولاء لمن أعتق»[۲] در صحّت استعمال شرط در شروط ابتدائیه به جهت اینکه اجاره در روایات فراوانی این کار انجام گرفته است. مثل قول پیامبر (ص) فی حکایه بیع بریره: الحلبی عن أبی عبد اللّه علیه السّلام : أنه ذکر أن بریره کانت عند زوج لها و هی مملوکه فاشترتها عائشه فأعتقتها فخیرها رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و قال إن شاءت تقر عند زوجها و إن شاءت فارقته و کان موالیها الذین باعوها – اشترطوا على عائشه أن لهم ولاءها فقال رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله الولاء لمن أعتق[۳] – و تصدق على بریره بلحم فأهدته إلى رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله فعلقته عائشه و قالت إن رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله لا یأکل لحم الصدقه فجاء رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله و اللحم معلق فقال ما شأن هذا اللحم لم یطبخ فقالت یا رسول اللّه صدق به على بریره و أنت لا تأکل الصدقه فقال هو لها صدقه و لنا هدیه ثم أمر بطبخه فجاء فیها ثلاث من السنن.[۴]
از امام صادق (ع) در خصال این حدیث نقل شده و فرموده‌اند: سه سنت را پیامبر احیا کرد: ۱- تخیّر‌ها که بریره حالا که آزاد شدی می‌توانی پیش شوهرت باشی یا می‌توانی حق طلاق داشته باشی. ۲- و کان موالیها الّذین …الولاء لمن عتق. 3- صدق علی بریره بلحم ، بریره آن را هدیه به پیامبر داد ، عایشه گرفت آن را و گفت پیامبر صدقه نمی‌خورد پیامبر لها صدقه و لنا هدیه ثم أمر بطبخه.
بعد شیخ انصاری ادامه می‌دهد: و قول امیرالمؤمنین (ع): عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَلَیْهِ السَّلاَمُ : قَضَى أَمِیرُ اَلْمُؤْمِنِینَ عَلَیْهِ السَّلاَمُ فِی اِمْرَأَهٍ تَزَوَّجَهَا رَجُلٌ وَ شَرَطَ عَلَیْهَا وَ عَلَى أَهْلِهَا إِنْ تَزَوَّجَ عَلَیْهَا اِمْرَأَهً أَوْ هَجَرَهَا أَوْ أَتَى عَلَیْهَا سُرِّیَّهً فَإِنَّهَا طَالِقٌ فَقَالَ شَرْطُ اَللَّهِ قَبْلَ شَرْطِکُمْ[۵]
زنی پیش حضرت می‌آید که مردی با او ازدواج کرده و شرط کرده بر این زن که اگر مرد رفت زن دیگری گرفت یا او را طلاق داد یا کنیز گرفت فانها طالق: امام فرمود شرط خدا (قرارداد خداوند) قبل از شرط شماست.
که شرط استعمال شده است در الزام ابتدایی ؛ که اصل جواز امور مذکور در نکاح است.
[۱] . فقه اهل بیت علیهم السلام – فارسی نویسنده : موسسه دائره المعارف فقه اسلامی جلد : ۱۷ صفحه : ۲۸۶
[۲] .: الشروط و التزامات التبعه فی العقود نویسنده : الخوئی، السید محمد تقی جلد : ۱ صفحه : ۴۰
[۳] . ارث عبد و کنیزی که وارث ندارد مال کسی است که آزادش کرده.
[۴] . الوافی , جلد۱۰ , صفحه۱۹۴
[۵] . مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل , جلد۱۵ , صفحه۸۵