استاد محسن ملکی-جلسه۲۴: بیع اقساطی (۱۳۹۷/۰۸/۲۰)

طرح مقدماتی بحث

بیع اقساطی بیعی است که ثمن در این بیع تقسیط می‌شود و به شکل تدریجی پرداخت می‌گردد. برای منقّح شدن بحث در دو مقام بحث می‌شود: ۱- ماهیت بیع اقساطی و احکامش ۲- شروطی که ممکن است در آن مطرح شود.

مقام اول: ماهیت بیع اقساطی

بیع اقساطی ماهیتش بیع است لکن در قسمت ثمن دارای نکته‌هایی است و می‌دانیم که بیع به اعتبار پرداخت ثمن تقسیم شده است. همان‌طور که به اعتبار مثمن تقسیم می‌شود مثلاً بیع به اعتبار مثمن به بیع عین خارجی و کلی در ذمّه تقسیم می‌شود.

آنچه در ماهیت بیع اقساطی ما را وادار کرده که این مبحث را به‌عنوان یکی از مستحدثات فقهی لحاظ کنیم وجود توهم غرر و خطر در این بیع است که گفته‌اند هم برای بایع و هم برای مشتری خطری است اما برای بایع خطر است به این ‌صورت که احتمال عدم دریافت ثمن وجود دارد اما برای مشتری خطر است به این‌که غرور کاذب پیدا می‌کند و دست به اشتراء و خریداری کالاهایی می‌زند که قدرت پرداخت ثمن آن را ندارد و برای رفع چنین اشکالاتی قانون مدنی (م۳۸۰) می‌گوید «در صورتی‌که مشتری مفلس شود و عین مبیع نزد او موجود باشد بایع حق دارد آن را استرداد کند و اگر مبیع هنوز تسلیم او نشده است می تواند از تسلیم آن امتناع ورزد.» لکن چنین ماده‌ای کاملاً خطر را دفع نمی‌کند زیرا درصورتی‌که مشتری جنس خریداری ‌شده را بفروشد دیگر امکان استرداد نیست و به خاطر همین جهت قانون در فرانسه مشکل را به‌صورت دیگری حل کرده و می‌گویند ملکیت در بیع اقساطی بعد از پرداخت همه‌ی اقساط انتقال می‌یابد و این بیع اقساطی در ایران بیشتر در رابطه با بیع اتومبیل و از نظر قانونی هم انتقال قانونی ماشین بعد از اداء اقساط ملاحظه گردیده.

مقام دوم: شروط متصوره در این بیع

از آنچه گفتیم مشخص شد که ماهیت این بیع دارای مشکل است که مبیع را از نظر امنیت و تأمین در معرض خطر قرار می‌دهد و مهم‌ترین اشکال هم همان اشکال اول است و برای رفعش دو نوع شرط را ذکر کرده‌اند :

1.  اشتراط عدم انتقال ملکیت الاّ بعد از تمام شدن اقساط.
2. تجزیه کردن مثمن به مقدار ثمن به‌طوری‌که اگر مشتری درصدی از ثمن را پرداخت کرد به همان مقدار مالک مثمن بشود که البته این راه‌حل فقط در مواردی که مبیع قابل‌تجزیه است پاسخگو است. از شخصیت‌های مهم این بحث مستحدثه شیخ عبدالهادی فضلی (م ۱۴۳۴) از علمای شرق سعودی است که در دانشگاه جدّه و لندن جزو اساتید دیگر فقه محسوب می‌شود و همچنین دکتر محمد ابراهیم (التقسیط فی الشریعه و القانون) برای تحقیق و ذکر کلمات ایشان ابتداءً به کتب قدماء مراجعه می‌کنیم تا سرمایه‌ی اصلی بیع اقساطی را واکاوی نماییم لذا از کلام علاّمه‌ی حلّی در قواعد بهره‌مند می‌شویم.