استاد محسن ملکی-جلسه۱۰: مقصد دوم / پول و ماهیت آن (۱۳۹۶/۰۷/۱۵)

ریشه و تعریف “پول”

استاد دهخدا و استاد معین ‌ واژه ی «پو‌ل» را پارسی دانسته اند ولی سه – چهار تن از واژه شناسان و ریشه یابان ، با اینکه می پذیرند که این واژه ، در زبان پهلوی ساسانی و پهلوی اشکانی هم روا بوده و به آن «پول» گفته می شده بر این باورند که ریشه ی این واژه از زبان یونانی به پارسی میانی رسیده است (اوپولوس Obolos).[1]

این لغت اصطلاح شده برای اشیایی که می‌توانند ارزش کالاها و خدمات را تعریف کنند و معادل این ریشه در زبان عربی کلمه مال است. و بر همین اساس هم قرآن در سوره توبه فرموده است: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَهً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلَاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ[۲]

تعریف پول[۳]: کل شیء یقع بإزاء قیمه المتاع و الخدمات أو یعطی فی رفع الدین.

پول عبارت است از مالیت شیء در مقام اثبات که حکایتگر از مالیت در مقام ثبوت دارد به طوری که پول ارزشش می‌شود عرضی ولی اشیاء و خدمات ارزش ذاتی دارد.

أقسام پول

پول کالایی

 1) پول کالایی (النقد المتاعی) : بشر در شیوه ابتدائی زندگی خود، که غالباً قبیله‌ای زندگی می‌کرد، خودکفا بود؛ به همین جهت نیازی به مبادله و پول نبود. البته قبایلی وجود داشتند که با مازاد نیاز مواجه شده و تصمیم به مبادله مازاد کالاهای خود با اجناس دیگر می‌گرفتند، این نوع مبادله عموماً به صورت پایاپای صورت می‌گرفت که اصطلاحا به آن مبادله Barter یا تهاتری گفته می‌شود. با گذشت زمان، به علت پاره‌ای مشکلات، پیشینیان بر آن شدند که وضعیت نظام مبادلاتی را مناسب‌تر کنند. آنها ابتدا کالائی را به عنوان واسطه در مبادله تعریف کردند که ارزش خاص خود را حفظ کند (نمک، صدف، ماهی خشک شده و…). این کالاها به عنوان پول استفاده می‌شدند. [۴]

پول فلزی

۲) پول فلزی (النقد المعدنی) : طلا و نقره، اغلب اقتصاددانان تاریخچه پیدایش پول مسکوک، را به سده هشتم قبل از میلاد نسبت می‌دهند؛ اما بنا به روایتی که در کتاب عیون اخبارالرضا[۵] از امیرالمؤمنین علیهماالسلام نقل شده، نمرود بن کنعان بن نوح اولین کسی بود که طلا و نقره را به عنوان پول رواج داد. [۶] و آیه قرآن نیز به قدمت اشاره دارد: وَ شَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَهٍ وَکَانُوا فِیهِ مِنَ الزَّاهِدِینَ. [۷]

مراحل پول فلزی

الف) خود درهم و دینار بدون واسطه و بدون تفاوت در قیمت. (درهم و دینار مساوی) (تا قرن ۱۳ قمری یا ۱۹ میلادی)

ب) دینار ارزشمندتر از درهم

ج) فلز را واحد کردند یا دینار یا درهم.

پولهای فلزی معایبی داشته است: أمنیت بسیار کم بوده، نقل و انتقال سخت و دشوار بوده است، ساییدگی و استهلاک داشته، قابل غش و کلاهبرداری بوده است.

همین معایب موجب شده که جایگزین دیگری لازم به نظر آید.

نقد ورقی

۳) نقد ورقی (پول کاغذی) با پشتوانه طلا و نقره (پول نیابتی)

سالیان زیادی طول کشید تا بشر از سکه به اسکناس روی آورد. چینی‌ها به دلیل کمبود طلا و فلزات در اواسط قرن دهم میلادی چیزی به شبیه به اسکناس ابداع کردند و نام آن را “چاو” گذاشتند، که در دیگر نقاط جهان آن را بی ارزش می شمردند. استفاده عملی و یکپارچه از پول کاغذی در سراسر چین، از دوره “دودمان یوآن” آغاز می‌شود و این پول نخستین پول کاغذی جهان است.

اما نخستین اسکناس امروزی در ۵ ژانویه سال ۱۶۹۱ میلادی در بانک استکهلم چاپ شد که هم‌اکنون هم در موزه این بانک موجود است. به نظر می‌رسد که انتشار پول کاغذی در قرون جدید از دوره انقلاب کبیر فرانسه آغاز گشت.

---

[۱] . http://www.midorinco.ir/showthread.php?tid=1476

[۲] . آیه ۱۰۳ سوره توبه

[۳] . با تعمق در متون اقتصادی می‌توان دریافت که پول تعریف‌های گوناگونی در این حوزه ارائه شده است. در یک چهارچوب کلی، می‌توان همه تعریف‌ها را در چهار مورد مشخص زیر تقسیم‌بندی کرد:

تعریف قانونی

تعریف بر مبنای مصادیق آن

تعریف با معیار مقبولیت عامه آن برای وسیله مبادله شدن

تعریف بر مبنای وظیفه آن

در ادامه به بررسی هر یک از این تعاریف می‌پردازیم:

۱- تعریف قانونی پول:

براساس این تعریف، پول چیزی است که “قانون” آن را معین کرده و به دلیل پشتوانه قانونی، مقبولیت عام یافته است و بر این اساس فرد طلبکار نمی‌تواند از قبول آنچه قانون معین کرده، برای تصفیه طلب خودسر باز زند. در عمل اشکالاتی بر این تعریف وارد شده است و درواقع بنا به اهمیتی که مقبولیت عملی یک چیز در جامعه برای ایفای نقش مؤثر در مقایسه با جنبه حقوقی آن در اقتصاد دارد، این تعریف چندان مورد استقبال قرار نگرفت. تعریف قانونی و حقوقی، اولاً، قادر به تبیین آنچه نقش اصلی را بازی می‌کند نیست و ثانیاً نیازمند اتکا به یک رابطه اعتباری برای مشخص کردن چیزی به عنوان پول است و نمی‌تواند مبانی نظری و تئوریک لازم را برای درک ارائه نماید.

۲- تعریف بر مبنای مصادیق آن:

طبق این مبنا، پول چیزی است که در عمل استفاده می‌شود و از مصادیق آن است. در این خصوص، باید توجه داشت که اصولاً شناخت مصادیق و تحول آن‌ها در طی زمان (با توجه به دگرگونی‌هایی که در سیستم‌های پولی، مالی و بانکی ایجاد می‌شود) بسیار ضروری است؛ به عبارت دیگر، تعریف بر مبنای مصادیق آن با توجه به تحولات و نوآوری‌های بسیار زیاد در این زمینه و تعداد بسیار متنوعی از دارایی‌های مالی، مستلزم بازنگری مداوم است؛ بنابراین، تعریف به مصادیق را نمی‌توان تعریف درستی تلقی کرد، و مشکل تعریف قانونی اینجا هم صادق است. بدین ترتیب، تعریف به مصادیق، مبنای نظری کافی و جامعی برای ارائه برداشت صحیح به دست نمی‌دهد.

۳- تعریف با معیار مقبولیت عامه آن برای وسیله مبادله شدن:

بر مبنای این تعریف، پول آن چیزی است که عامه مردم آن را به عنوان وسیله مبادله قبول دارند. اشکال اساسی وارد بر این تعریف آن است که در این مبنا تنها به یکی از وظایف، یعنی «وسیله مبادله» اشاره شده است. چنانچه در ادامه توضیح داده می‌شود، وظایف دیگری نیز وجود دارد که در این تعریف نادیده گرفته شده است.

۴- تعرف بر مبنای وظایف آن:

با توجه به اشکالات وارد بر سه مبنای فوق، برخی از اقتصاددانان عقیده دارند که تعریف مناسب، تنها از طریق شناخت “وظایف” میسر است. طبق این تعریف، سه وظیفه اصلی مشخص شده است: وسیله مبادله، واحد شمارش و ذخیره ارزش که هر یک از آن‌ها جداگانه بررسی می‌شود.

الف) به عنوان وسیله مبادله

پول ارزش مبادله‌ای خلق می‌کند و مبین ارزش مبادله‌ای به طور مطلق است؛ بنابراین، می‌تواند به عنوان وسیله مبادله به کار رود که اگر ارزش مبادله‌ای بالفعل نداشت، نمی‌توانست وسیله مبادله نیز باشد. وسیله فاقد “ارزش” نمی‌تواند نقش وسیله بودن را بازی کند، اینکه کسی در مقابل دریافت وسیله مبادله خاصی، حاضر به واگذاری کالایی به دیگری می‌شود، بدین علت است که می‌داند این وسیله، “ارزش مبادله‌ای” را با خود حمل می‌کند، او می‌تواند آن را تصاحب کند و پول نیز از آن رو که واجد ارزش مبادله‌ای است، به عنوان وسیله مبادله پذیرفته شده است.

ب) به عنوان واحد شمارش و یا معیاری برای سنجش ارزش

پول به عنوان واحد شمارش عمل می‌کند، زیرا ارزش کالاها و خدمات را به طور مرسوم برحسب واحدهای پولی اندازه‌گیری و بیان می‌کند که به آن قیمت کالا گفته می‌شود. با این عمل اولاً چون قیمت‌ها قابل مقایسه با یکدیگر هستند عمل مبادله آسان می‌گردد؛ زیرا اقلام با واحد مشترک بیان می‌شوند که قابل جمع هستند. پول به عنوان واحد سنجش ارزش کالاها و خدمات برخلاف واحدهای دیگر مانند کیلوگرم، لیتر، و متر ثابت نیست و در صورت افزایش قیمت‌ها قدرت خرید آن کم می‌شود.

ج) ذخیره ارزش

به‌رغم اینکه پول در زمان حال قدرت خرید را برای فرد ایجاد می‌کند، برای مخارج آتی نیز به صاحبش امکان و توانایی خرید می‌دهد؛ بنابراین، صاحب‌اش می‌تواند آن را برای مخارج آتی و هزینه‌های پیش‌بینی نشده “ذخیره” نماید. پیش‌بینی قیمت‌های آتی توسط دارنده آن، مقدار پول و یا کالا را به عنوان ذخیره ارزش تعیین می‌نماید. اگر پیش‌بینی شود که قیمت‌ها در حال افزایش هستند، کالا به صورت ذخیره ارزش به کار گرفته می‌شود و بالعکس اگر قیمت‌ها در حال کاهش باشند میل به نگهداری پول به عنوان وسیله ذخیره ارزش افزایش می‌یابد. تصمیم افراد در این مورد می‌تواند بر سرعت گردش پول در جامعه، قدرت خرید، درآمد، قیمت، اشتغال، محصول و غیره اثر بگذارد.

تعریف پول چیست و چگونه به وجود آمد؟

[۴] مجله دفتر تبلیغات ـ پرویز داودی http://mabnaa.com/wiki/index.php?title=%D9%BE%D9%88%D9%84

[۵] . عیون، ج ۱ ، ص ۱۳۷٫

[۶] یوسفی، احمدعلی؛ هیئت پول، قم، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۳۴ .

[۷] سوره یوسف آیه ۲۰٫