استاد حمید درایتی-جلسه۱۲۳:ربا(۱۳۹۷/۰۲/۱۸)
نظر نهایی استاد در حیل ربوی
به نظر ما حیل ربوی جایز نیست البته به شرطی که حیله باشد ولی مثلا تعدد معامله در حیله های ربای معاوضی، صدق حیله نمی کند چون دو معامله است و هیچ کدام شرط دیگری نیست.
بعید است که این جواز حیل یک حکم تعبدی باشد و لذا به نظر ما به فهم عرف عقلاء وقتی دلیل حرمتی مثل ربا با آن شدت و مجازات های شدید، ادله جواز حیله حتی در فرض تمکن و اختیار با آن دلیل تعارض دارد و عند التعارض حرمت ربا مقدم است.
القاء در مفسده ربا و … اتفاق نمی افتد چون شاید معامله دوم اتفاق نیافتد.
البته در ربای تعبدی یعنی ربای معاوضی، اصل ربا بودنش تعبد بود اصلا زیاده ای در کار نبود و به لحاظ قیمت یکسان بود و آیات هم آن را شامل نمی شد و گویا آیات توسعه داده شد. پس در این موارد حیله هم می تواند تعبدی باشد به شرطی که عرف آن را حیله مستبعدی نداند یعنی نگوید شارعی که می گوید این جا ربا است نمی تواند چنین حیله ای را به کار ببندد.
در ربای قرضی هم در واقع تساوی است چون در برابر مهلت هم پول قرار می گیرد.
جواب
ربای قرضی تساوی نیست خصوصا که اضعاف مضاعفه باشد و زیاده زیاد باشد ولی این که در برابر مهلت پول قرار گیرد هم همیشگی نیست. علی ای حال عقلاء می پذیرند که ربای معاوضی قبیح باشد.
اشکال
اگر اشکال می کنید به حیل ربوی در ربای معاوضی هم همین است.
جواب
ربای معاوضی چون توسعه آیات است دیگر آن شدت و حدت را ندارد.
اما به نظر ما چون روایات جواز حیله، مستفیض است این که همه را حکم به عدم صدور کنیم بعید است لذا اطلاق آن را از بین می بریم و حمل بر صورت ضرورت و اضطرار می کنیم.
اما این حمل و جمع، عرفی نیست یعنی اگر عرف این دو گروه را در برابر هم قرار دهیم و به عرف بدهیم عرف نمی گوید این گروه حمل بر اضطرار می شود چون شاهدی بر آن نیست.
اشکال
روایاتی داشتیم که اعسار را مطرح کرده بودند.
جواب
اعسار در روایات اعسار، مورد روایت بود و لذا تقیید نمی زند و لذا شاهد جمع هم نیست.
اما به نظر ما می توان حمل بر اضطرار کرد به جهت این که این مطلب، مقتضای دلیل حکمت است. یعنی با حجمی که از این روایات رسیده است و استفاضه است می گوییم روایت صادر است ولی به جهت دلیل حکمت می گوییم که حمل بر ضرورت می شود.
البته این نوع جمع، جمع عرفی نیست و مقتضای دلیل حکمت است و این حرف نو و تازه ای است چون عموما می گویند یا جمع عرفی است یا نیست البته برخی الجمع مهما امکن را مطرح کردند ولی مورد پذیرش نبود.
کلام ما این است که وقتی روایات کثیر است عرف حکم به عدم صدور نمی کند و می گوید می تواند مراد صورت اضطرار باشد مثل مواردی که قطع به صدور داریم. خصوصا با توجه به روایاتی که می گفتند هر چه را که خداوند حرام کرده است آن را در فرض اضطرار حلال کرده است (قَوْلِ الصَّادِقِ ع مَا حَرَّمَ اللَّهُ شَیْئاً إِلَّا وَ قَدْ أَحَلَّهُ لِمَنِ اضْطُرَّ إِلَیْهِ) پس شاهدی از ادله متعارضه وجود ندارد اما شاهد بیرونی می تواند داشته باشد.
پس الجمع مهما امکن را قبول نداریم ولی این جا قرینه کثرت روایات و قرینه روایات “الا و قد احله لمن اضطر الیه” باعث این حمل می شود از این رو این جمع ما جمع تبرعی نیست.
این حمل بخاطر این است که راه دیگرش کنار گذاشتن این همه روایات است. پس اگر نخواهیم این کار را بکنیم بهترین حمل، حمل بر اضطرار است که یا شاهد بیرونی (الا و قد احله لمن اضطر الیه) موجب عرفی شدن جمع می شود که خوب است و یا موجب عرفی شدن نمی شود که در این صورت، یا می پذیریم دلیل حکمت اقتضای این حمل را دارد یا ندارد که اگر دلیل حکمت اقتضا ندارد، باید صدور این همه روایات را کنار بگذاریم.
در تعادل و تراجیح این بحث مطرح می شود که آیا شاهد بیرونی باعث عرفی شدن جمع می شود یا باید شاهد جمع یکی از دو طرف تعارض باشد یا اگر سه گروه هستند هر سه گروه در خصوص مساله باشد؟
در نهایت ما با احتیاط می گوییم که در موارد اضطرار حیله جایز است یعنی احتیاط مستحب در ترک حیله در ربای قرضی حتی در فرض اضطرار است.
سوال
فارغ از این روایات، آیا خود عمومات اضطرار باعث فتوای به جواز حیله نمی شود؟
جواب
عمومات اضطرار باعث فتوای جواز حیله نمی شود چون ادله اضطرار باید نظارت داشته باشد و حکومت داشته باشد ولی در خصوص این مورد و با توجه به لسان شدید و غلیظ حرمت ربا نظارت ادله اضطرار محرز نیست.
اشکال
در حکومت می گوییم که نیاز نیست دلیل حاکم اظهر باشد بر خلاف تخصیص.
جواب
بله می گویند اگر روایتی بیاید که اکل میته در فرض اضطرار جایز است این نظارت بر روایات حرمت اکل میته دارد و لو که ادله حرمت اکل میته اظهر در دلالت بر حرمت باشد ولی در بحث ما عمومات اضطرار قرار است که بعمومه ربا را هم شامل شود و اگر لسان ادله حرمت ربا شدید و غلیظ باشد معلوم نیست که عمومات اضطرار این مورد را شامل شود یا خیر؟ موضوع بحث اضطرار را باید بحث کنیم که مراد از اضطرار چیست؟
