پنجره جمعیتی و فرصت‌های اقتصادی که دارد از بین می‌رود
اولین جلسه از سلسله جلسات تحلیل مسائل اقتصاد ایران، کار مشترک میان هیئت اندیشه‌ورز اقتصاد حوزه علمیه خراسان و گروه اقتصاد دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۵شنبه ٢٠ آبان ١۴٠٠ با موضوع بررسی بسته نجات اقتصاد ایران برگزار شد.
این جلسه اولین سمینار از درس اقتصاد ایران محسوب می‌شود؛ درسی که به صورت مشترک برای دانش‌پژوهان دوره دوم پودمانی اقتصاد هیئت اندیشه‌ورز اقتصاد و الگوی پیشرفت اسلامی معاونت پژوهش حوزه علمیه خراسان و دانشجویان ارشد اقتصاد دانشگاه علوم اسلامی رضوی برنامه‌ریزی و توسط دکتر بهزاد بابازاده خراسانی، عضو هیئت علمی این دانشگاه، ارائه گردیده است.
در این جلسه آقای دکتر علی مروی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و مدیر اندیشکده کسب‌وکار دانشگاه شریف، به معرفی طرح «بسته نجات اقتصاد ایران» و فرصت‌ها و تهدیدهای پیش روی اقتصاد ایران پرداخت که خلاصه‌ای از آن ذیلا به مخاطبان عزیز اقتصادنا تقدیم می‌گردد.
مقدمه
بسته نجات اقتصاد ایران که ما طراحی کرده ایم و از اواخر فرودین ماه ۱۴۰۰رونمایی شده است؛ در وهله اول هدف آن آگاه سازی افکار عمومی بوده است و این بدین جهت است که اگر بخواهیم تغییری در نظام حکمرانی اقتصادی ایجاد بشود ابتدا باید مطالبات اجتماعی آگاهانه‌ای شکل بگیرد. بدین جهت اولویت اول ما آگاه سازی جامعه دانشگاهی و نخبگان کشور است.
فرصت‌هایی که دارد می‌سوزد…
اولین نکته ای که ما باید به آن توجه داشته باشیم و بسیار مهم است، این است که ما فرصت زیادی در اختیار نداریم و دهه‌هاست که با بحران های مختلف در حوزه های مختلف روبرو هستیم. منتهی بعضی از فرصت ها هستند که اینها فرصت های بسیار راهبردی و کلیدی هستند و متأسفانه در این مقطع زمانی این فرصت ها کاملا دارند از بین می روند. بنده قصد دارم در این جلسه به تشریح این فرصت‌ها و راهکارهای استفاده از این فرصت ها بپردازم.
فرصت اول: پنجره جمعیتی
ابتدا باید توجه داشته باشید که پنجره جمعیتی ما در حال بسته شدن است. برای اینکه مطلب برای شما روشن‌تر شود اگر به نمودار زیر توجه کنید، می بینید که این نمودار نسبت جمعیت در سن کار به جمعیت وابسته را نشان می دهد. جمعیت در سن کار یعنی جمعیت ۱۵ تا ۶۵ سال و جمعیت وابسته یعنی جمعیت زیر۱۵ سال و بالای ۶۵ سال. حال هر زمان که نسبت جمعیت در سن کار به جمعیت وابسته فراتر از۱٫۵ می رود میگویند پنجره جمعیتی یک گشور باز شده است.
با این توضیح مشاهد می کنید که قبل از سال ٢٠٠٠ اوایل ۱۹۹۹، این فرصت برای کشور ما ایجاد شده است. اما اگر این روند جمعیت به همین شکلِ الان ادامه پیدا کند، قبل از ۲۰۳۰ این پنجره برای کشور ما بسته خواهد شد. می دانید کشورهایی که توانسته اند از فرصت پنجره جمعیتی خود استفاده کنند، توانسته اند خود را از لیست اقتصادهای فقیر یا در حال توسعه جدا کنند و به کشورهای توسعه یافته بپیوندند. این فرصت را هم ما می بینیم که بالغ بر دو دهه از آن گذشته است و تنها فرصت کمی باقی مانده است. البته ممکن است گفته شود که ما می توانیم این فرصت را احیا کنیم. مثلا ما نمونه هایی داریم که این کار را انجام داده اند که یک نمونه آن آمریکاست که پنجره جمعیتی آن در حال بسته شدن بود. اما توانست این روند را برعکس کند. اما باید حواسمان باشد که از دو کانال می توان مانع بسته شدن پنجره جمعیتی شد.
راهکارهای جلوگیری از بسته شدن پنجره جمعیتی
کانال اول: افزایش نرخ باروری زنان است.
می دانیم در ایران نرخ باروری زنان به زیر ۱٫۶ رسیده است. البته هم اکنون مجلس در تلاش است تا با طرح حمایت از جوانی جمعیت و… بتواند نرخ باروری را افزایش دهد که البته به عقیده ما ابزارهایی که برای این کار در نظر گرفته است ابزارهای درستی نیستند.
یک کار جمعیتی که دوستان ما انجام داده اند نشان می دهد که علت اصلی کاهش نرخ باروری کاهش ازدواج است. و مشکل این نیست که سرانه فرزند آوری زنان ازدواج کرده پایین است که البته انجام همین کار هم بسیار دشوار و زمان‌بر است.
کانال دوم: مهاجرپذیری
کشورهایی مثل آمریکا توانسته اند، از این طریق مانع بسته شدن پنجره جمعیتی خود شوند؛ آنها به‌طور خاص در بحث پذیرش نخبگان خیلی خوب عمل کرده اند. البته خب در کشور ما، چه در بین مردم و چه در بین سیاست‌گذاران نگاه خوبی نسبت به بحث مهاجرت وجود ندارد. نمونه این امر را ما در قوانین خیلی ناکارآمد می بینیم که بهترین نیروهای کار را از کشورهای همسایه مثل افغانستان می توانستیم داشته باشیم ولی در این چند سال حقیقتا مشکلات زیادی را برایشان ایجاد کردیم. این در حالی است که در بین این افراد، کارآفرینان زیادی هم وجود داشتند که بخاطر این دست از مشکلات از کشور ما رفته‌اند.
چرایی اهمیت پنجره جمعیتی؟
اهمیت باز بودن پنجره جمعیتی در این است که شما برای توسعه اقتصادی نیاز فراوانی به جمعیت فعال دارید و اگر این پنجره بسته شود تبعات بدی دارد. یکی از این تبعات بحران صندوق های بازنشستگی است که به‌شدت اوضاع را پیچیده تر خواهد کرد.
فرصت دوم: سرمایه اجتماعی
یک بحث مهم دیگر این است که تورم ها و رکودهای اخیر به شدت سرمایه اجتماعی ما را کاهش داده است. ما رشد اقتصادی نزدیک به صفر داشته ایم و تورم های بسیار بالا را تجربه کرده ایم که اگر برای آن چاره اندیشی نکنیم اوضاع بدتر و پیچیده تر خواهد شد.
فرصت سوم: جاده ابریشم
ما از فرصت جاده ابریشم هم استفاده نکرده ایم. در واقع خداوند یک سری نعمت های طبیعی در اختیار ما قرار داده است و ما از این نعمت ها به درستی استفاده نکرده ایم. به‌عنوان نمونه موقعیت جغرافیایی ایران را ببینید ما راه ارتباطی با آبهای آزاد را داریم. از طرفی هم از طریق کشورهایی که در آنجا هزینه های نظامی زیادی دادیم همچون سوریه، این امکان وجود دارد که به آب های مدیترانه دسترسی داشته باشیم. این موقعیت جغرافیایی ماست فارغ از این که ما نفت داشته باشیم یا خیر!!
اگر دقت کنید می بینید که کشورهای آسیای مرکزی دسترسی به آب های آزادشان خیلی کم است. اگر بخواهند از طریق افغانستان و پاکستان هم این کار را انجام، به دلیل مسائل امنیتی پاکستان و افغانستان برایشان هزینه بار خواهد بود. وعملا تنها مسیری که برایشان وجود خواهد داشت مسیر ایران است.
اهداف بسته نجات اقتصاد ایران
با توجه به مطالب بیان شده ما در بسته نجات اقتصاد ایران چهار هدف مشخص را ارائه کرده ایم:
- مهار پایدار تورم: در این خصوص دولت باید متعهد شود که تورم را بصورت پایدار کاهش بدهد و به میانگین تورم کشورهای خاورمیانه در حدود ۶ تا ۹ درصد برساند.
- مقابله با فساد: در این خصوص چیز پیچیده ای از دولت مطالبه نمی شود بلکه دولت باید تلاش کند رتبه ادراک فساد را به میانگین رتبه کشور های خاورمیانه کاهش دهد. که متأسفانه الان رتبه ایران در شاخص ادراک فساد در بین ١٨٠ کشور، ١۴٩ است.
- ارتقاء جایگاه بین المللی اقتصاد ایران: در این این خصوص ما معتقدیم که نسبت صادرات غیر نفتی ما به GDP باید یک افزایش ۱۰۰درصدی داشته باشد.
- ایجاد اشتغال و فقر زدایی غیر تورم زا: در این حوزه تعهد باور پذیری که دولت باید ارائه بدهد این باید باشد که رشد اقتصادی ۶ درصدی را بصورت میانگین برآورده سازد و در حوزه فقرزدایی نکته بسیار مهم همین است که فقر زدایی باید غیر تورمی باشد که اگر تورمی باشد ما را در مسیر ونزوئلایی شدن قرار خواهد داد. این درحالی است که دولت می تواند از طریق باز توزیع یارانه های ناکارآمد فعلی چیزی حدود۳۰ دلار در ماه به هر ایرانی بدهد.
اقدامات لازم جهت تحقق اهداف مد نظر
۱) کاهش هزینه های دولت: دولت باید شروع کند به مهار هزینه های خود و برود به سمتی که ارزهای نفتی را در بودجه خود مصرف نکند. دولت باید یک اصلاحیه روی بودجه۱۴۰۰ بزند و این دومینویی که برای افزایش حقوق کارمندان دولت راه افتاده است را از بین ببرد. در واقع هرچه سمت هزینه ها بیشتر مهار شود، ناترازی هزینه ها و درآمدهای دولت کمتر می شود و نیاز دولت به ارزهای نفتی کمتر خواهد شد.
۲) اصلاح نظام مالیاتی: کار دیگری که دولت باید با جدیت پیگیری کند این است که سامانه مؤدیان را راه اندازی کند که البته وظیفه قانونی دولت هم هست. اگر تا سال ۱۴۰۲ بحث های مالیاتی بطور کامل به ثمر بنشیند دولت خواهد توانست حدود ۸۰ تا ۸۵ درصد هزینه های خود را از این طریق پوشش دهد.
۳) اصلاح نظام ارزی و تجاری: نظام ارزی و تجاری کشور هم به شدت نامناسب است و این نظام پیمان‌سپاری ارزی که داریم، به شدت به محیط کسب و کار آسیب زده است. یا این ارز ترجیحی هم که دولت دارد می دهد کسری بودجه را تشدید می کند. به بهانه همین ارز ترجیحی انحصار و رانت ایجاد شده و آسیب های زیادی به اقتصاد وارد شده است.
۴) یک بحث مهم دیگر که دولت باید از همین الآن شروع کند دیپلماسی راه است؛ چه جاده ابریشم و چه مسیری که از هند به چابهار و از چابهار به شمال شرق ایران می رود؛ زیرا تنها راهی هست که هند می تواند به کشورهای آسیای مرکزی راه پیدا کند.
۵) حذف انحصارها و امضاهای طلایی: یکی از چالش های اساسی ما چه در بازار کالا و چه در بازار خدمات بحث انحصارهاست که اصلا طبیعی نیست و بسیاری از این انحصارها را هم خود قانون ایجاد کرده است؛ حالا یا قانون آن بعد از انقلاب تصویب شده است و یا قانون از قبل بوده اما اصلاح نشده است. این انحصارها باعث شده است که بسیاری از جوانان خوش استعداد نتوانند وارد بازار کار و اشتغال شوند.
نتیجه
اگر دولت اقدامات گفته شده را انجام دهد از سال ۱۴۰۲ کم کم به نقطه ای می رسیم که تورم کمتر از ۲۰ درصد را خواهیم داشت و وقتی تورم کاهش پیدا کند، تقاضای اجتماعی برای سرکوب قیمتی کالا ها هم از بین می رود و قیمت گذاری دستوری نیز از دستور کار خارج خواهد شد.