اقتصادنا ۱۱: آیا زهد و قناعت با رشد و توسعه در تضاد هستند؟
یازدهمین نشست از سلسله نشست های تخصصی «اقتصادنا» با موضوع «توسعه اقتصادی ارزشمدار و پارادوکس «رذائل خصوصی فوائد عمومی اند.»» از طرف هیئت اندیشه‌ورز اقتصاد و الگوی پیشرفت اسلامی حوزه علمیه خراسان پنجم بهمن ماه سال ۹۶ در مدرسه علمیه سلیمانیه برگزار شد.
در این نشست حجت الاسلام والمسلمین دکتر جواد ایروانی، عضو هیئت علمی گروه قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی، با بیان اینکه برخی برآنند که لزوم رابطه مستقیمی بین فضیلت و رذیلت در اخلاق فردی و در توسعه اقتصادی نیست افزود: به عنوان مثال برنارد مندویل پزشک ادیب و نظریه‌پرداز اقتصادی اواخر قرن ۱۷ و اوایل قرن ۱۸ برای اولین بار در کتاب خود تحت عنوان کندوی زنبور عسل به این مسأله اشاره می‌کند. آنجا می‌گوید این زنبورها مادام که حرص و آز داشتند و سخت تلاش و کوشش می‌کردند عسل می‌ساختند و به خوبی زندگی می‌کردند اما همینکه اخلاق زهد و قناعت بین آنها حاکم می‌شود نظام زندگی آنها در کندو به هم می‌ریزد. وی همچنین افزود: بعدها دیگر نظریه‌پردازان اقتصادی همچون اسمیت نیز متعرض این بحث می‌شوند.
دکتر ایروانی افزود: برداشت ها و تلقی های نادرستی از برخی مفاهیم دینی هم چون زهد، تقوا، قناعت و ارتباط آن با پیشرفت اقتصادی در فکر و ذهن جوانان ما وجود دارد، در حالی که اگر آموزه های ناب اسلامی به درستی تبیین شوند، جایگاه واقعی و نقش موثر آن ها مشخص و شبهات برطرف می شود.
وی افزود: هر چند که برداشت های نادرستی از شاکر بودن، زهد، مذمت دنیا، قناعت و سایر مفاهیمی که به نوعی با اقتصاد جامعه مرتبطند در صوفیه مطرح شده است، اما اصل این مباحث در اسلام وجود دارد و نباید با مخاطب طوری برخورد کرد که انگار چنین مباحثی امروز بدون کاربرد هستند.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی با تأکید بر این که بی رغبتی و بی علاقگی به دنیا که در اسلام، قرآن و کلام اساتید اخلاق مطرح شده است را باید به صورت صحیح به مردم توضیح داد، گفت: اگر زاهد را شخصی بدانیم که هیچ حبّی نسبت به مال و ثروت نداشته باشد، لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ و ایثار بی معنا و بی ارزش می‌شود.
حجت الاسلام والمسلمین ایروانی با بیان این که باید همه مفاهیم اسلامی را به صورت یک مجموعه و در کنار هم دید، ابراز کرد: اگر حب به دنیا و مال وجود نداشته باشد انسان به مرحله ایثار نمی رسد و و یطعمون الطعام بی معنا می‌شود.
حجت الاسلام والمسلمین ایروانی اصطلاح زهد را دارای دو بُعد روحی و عملی دانست و توضیح داد: وابسته و دلبسته نبودن به دنیا، بُعد روحی زهد است و برداشت کلی از زهد این است که حب، به علاقه از سر نیاز برگردد و نه از روی هوس و طمع. در واقع زهد ناظر به بعد روحی-روانی به معنای عدم حب شدید به دنیا و وجود آرمان های بزرگ تر از دنیاست.
وی با بیان این که سیره عملی امیرالمومنین (علیه السلام) تجسم عملی زهد است، گفت: برخی فکر کردند که زهد فقط به بُعد روحی مربوط است است و به انحراف افتادند در حالی که زهد باید در مقام عمل هم خود را نشان دهد.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی افزود: امیرالمومنین (علیه السلام) همیشه مشغول به کار بودند و ثروت ایجاد می کردند و حتی در دوران خانه نشینی هم به زهد و گوشه نشینی و عبادت صرف بسنده نکردند و امروز هم نمی‌توان به این بهانه که قدرت مالی خوبی داریم یا روز تعطیل است، کار و تلاش را کنار بگذاریم.
حجت الاسلام والمسلمین ایروانی اضافه کرد: دنیای مذمت شده آن چیزی است که در نفس انسان قرار دارد وگرنه باید طبیعت، آفریده ها و نعمات و آیات الهی را دید و از آن ها بهره گرفت.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا اسلام با منفعت طلبی که اساس بنگاه های اقتصادی را تشکیل می‌دهد مخالفت دارد یا خیر، ابراز کرد: اسلام هم معتقد است که هر انسانی باید به دنبال منفعت باشد و اصل آن را محفوظ دارد، اما گستره آن را از منفعت جسمی، دنیوی و فردی فراتر و بزرگ تر می بیند و منافع روحی، اخروی و اجتماعی را هم لحاظ می‌کند و معتقد است که انسان باید به فکر آخرت و هم نوعش نیز باشد.
حجت الاسلام ایروانی تصریح کرد: اخلاق اسلامی منفعت طلبی را مردود نمی داند بلکه آن را سمت و سوی دیگری می دهد و تعدیل می کند.
وی با تأکید بر این که در روایات ۹ جزء از ۱۰ جزء عبادت، طلب و کسب روزی حلال دانسته شده است، گفت: فرهنگ تأثیر بسزایی در اقتصاد جامعه دارد و اگر این تفکر بر جامعه اسلامی حاکم باشد، بسیاری از مفاسد اقتصادی بروز نمی‌کنند.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی عنوان کرد: باید کارکردهای اخلاقی، اجتماعی و اقتصادی زهد، شکر، تقوا و قناعت در حوزه ها و دانشگاه های ما مورد بررسی قرار گیرند؛ در این زمینه تحقیقات بسیار کمی وجود دارد و می‌طلبد که پژوهشگران مسلمان فعالیت بیشتری در این زمینه ها داشته باشند.
حجت الاسلام والمسلمین ایروانی افزود: شرایطی که برای ما به وجود آمده دو بخش دارد؛ آن چه خود ما آن را به وجود آورده ایم، چه در مسائل دنیایی و چه در معنویات که باید برای بهتر شدن آن تلاش کنیم. دسته دوم شرایطی هستند که ما در وقوع آن نقشی نداشته ایم و از حد توان و تدبیر ما خارج بوده است از جمله جنبه های خدادادی، بنیه جسمی، جنسیت، خانواده و غیره که اسلام در این جا سفارش به قناعت و هنر خوب زندگی کردن دارد.
وی با تأکید بر این که قناعت و ساده زیستی واجب نبوده و فضیلت است، گفت: شخص پولداری که در وسط روز کار خود را بی جهت تعطیل کرده توسط یکی از ائمه سرزنش می شود؛ این امر نشان می دهد که بیکار نشستن بدون دلیل، هیچ توجیهی ندارد و اسلام این را نمی پسندد.
گفتنی است سلسله نشست های اقتصادنا که به همت هیئت اندیشه‌ورز اقتصاد و الگوی پیشرفت اسلامی حوزه علمیه خراسان برگزار می شود، به بررسی موضوعات مختلف پیرامون اقتصاد اسلامی، الگوی پیشرفت اسلامی و اقتصاد مقاومتی می پردازد.
دریافت متن کامل نشست:
