اقتصادنا ۲۱: رمزپولها؛ کارکردهای اقتصادی مثبت در کنار چالش‌های حاکمیتی
هیئت اندیشه‌ورز اقتصاد و الگوی پیشرفت اسلامی حوزه علمیه خراسان در ادامه سلسله نشست‌های تخصصی اقتصادنا و برای تببین ابعاد مختلف موضوع مستحدثه رمزپولها، پنچ شنبه ۲۰ دی ماه ۹۷، بیست و یکمین نشست را با موضوع «ماهیت رمزپولها (بیت کوین) و بررسی ابعاد اقتصادی آن» با حضور طلاب، اساتید و دانشجویان علاقه مند برگزار نمود. در این نشست آقای دکتر محمدسعید شادکار از دانشگاه تهران به ارائه بحث پرداخت که در ادامه به خلاصه و اهم مطالب آن پرداخته می‌شود:
ریشه‌های رمزپولها
شکل‌گیری رمزپولها به بحران مالی ۲۰۰۸ برمی‌گردد بحرانی که به‌طور خاص به ضعف نهاد قاعده‌گذار بانک مرکزی در نظارت بر رفتارهای ریسکی برخی از بانکها و مؤسسات مالی و حتی مقررات‌زدایی از آنها به‌وجود آمد. از سوی دیگر نظام ذخیره جزئی هم به بانکها اجازه داد بود که بسیار قدرتمند و بزرگ شوند و از خود رفتارهای ریسکی بروز دهند. دولت هم ناچار شد که برای نجات آنها از این بحران بانکی دست به حمایت از این مؤسسات بزند و مسبب فشارهای مالی بسیاری به‌ویژه بر طبقات ضعیف جامعه شود. این بحران از آمریکا شروع شد ولی به آمریکا ختم نشد و به‌تدریج کل دنیا را تحت تأثیر قرار داد.
پول مجازی و مشکل خرج مجدد
بنابراین خروج مؤسسات مالی و بانکها از کارکرد اصلی شان که همانا واسطه‌گری مالی بود به سمت فرایند خلق پول و عدم نظارت صحیح بانک مرکزی بر رفتارهای غیرمسئولانه و بعضاً بنگاه‌داری آنها سبب شد که عده‌ای به دنبال سیستم مالی باشند که نیازی به این واسطه‌گری‌های مالی نداشته باشد و بتوان بدون نیاز به آنها یک سیستم مالی منسجم و پایداری داشت. بنابراین از طریق تکنولوژی پول مجازی این سیستم را راه‌اندازی کردند. اما اشکال پول مجازی خرج مجدد بود یعنی در مورد پول مجازی به‌راحتی می‌توان پولی را که صرف خرید چیزی می‌شد دوباره همان را برای خریدهای دیگری هزینه کرد چرا که ماهیت فیزیکی نداشت بلکه کاملاً مجازی بود. لذا همچنان نیاز به نهاد واسطه بود تا چک کند که آیا این پول قبلا خرج شده یا خیر و اگر خرج شده بود دیگر اجازه ندهد که دوباره خرج شود.
رمزپولها: جایگزینی برای بانکها و نهادهای واسطه‌ای
در بحبوجه بحران مالی و در تابستان سال ۲۰۰۸ و با توسعه فناوری‌های مالی، در مقاله‌ای توسط فردی با نام کاربری ساتوشی ناکاموتو سیستمی معرفی شد که مشکل خرج مجدد را نداشت: «سیستم پولی الکترونیکی فرد به فرد» که دیگر نیازی به واسطه نداشت و خود افراد با اتصال به یکدیگر می‌توانستند این سیستم را ایجاد و پایدار سازند. در واقع یک شبکه فرد به فرد که همه افراد در فرایند بررسی، ارزیابی و انتقال تراکنش نقش دارند. در این شبکه تراکنش‌هایی که رخ می‌دهند و ثبت می‌شوند به‌صورت محاسباتی غیرقابل بازگشت هستند. این سیستم نه به‌وسیله اقتصاددان‌ها بلکه توسط رمزنگارها طراحی شده بود و تبعاً اشکالاتی به لحاظ طراحی سازوکارهای اقتصادی داشت اما از جهت امنیتی و دقت بسیار فراتر از تصور طراحی شده بود.
در ابتدای سال ۲۰۰۹ اولین بلوک از این زنجیره بلاک چین تحت عنوان «جنسیس بلوک» یا بلوک پیدایش نام‌گذاری شد که به طرح نجات بانکی توسط دولت طعنه می‌زند. در واقع هدف آنها معرفی سیستمی بود که دیگر نهاد واسطه بانک را نداشته باشد که بخواهد با رفتارهای ریسکی خود جامعه را به خطر بیندازد و نهایتا دولت ناچار شود تا با طرح نجات بانکی آنها را حمایت کند. ایراد اصلی آنها متوجه نظام ذخیره جزئی بانکها بود که برای جامعه بسیار سیستم مخربی است.
آنچه که بیت کوین در آن ارائه می‌شود بلاک چین است که اولین بلوک آن استخراج شده بود. بلاک چین بستری اصلی‌ای است که کمک می‌کند این تراکنش‌ها داخل آن انجام، ثبت و قابل رهگیری و بررسی باشد. مهم‌تر از رمزپولها و از جمله بیت کوین بستری است که قابلیت‌های بسیاری دارد و می‌توان از جنبه‌های مختلف آن به ویژه برای کشور خودمان از آن استفاده کرد همچون مسائل تحریمی، مسائل اقتصادی و مسائل حقوقی اقتصادی از قبیل نگهداری قراردادها و مالکیت‌ها و… .
سازوکار بلاک چین
نحوه سازوکار بلاک چین این‌گونه است که فردی که می‌خواهد تراکنش مالی انجام دهد به عنوان یک نود یا گره آنرا در شبکه‌ای از گره‌ها مثلاً تورنت با امضای مخصوص خود اعلام و منتشر می‌کند و هر کسی در این شبکه می‌تواند این تراکنش را دیده و چک کند آیا این تراکنش درست هست یانه؟ چیزی که مهم است این است که همه میتوانند این تراکنش را ببینند ولی هیچ کس نمی‌تواند این تراکنش را تکرار کند و تقلید کند که این همان سازوکاری امضای دیجیتال است که مانع می‌شود که این تراکنش توسط دیگران شبیه‌سازی و جعل شود. سایر گره‌ها میتوانند تراکنش را ارزیابی و اعتبارسنجی کنند بعلاوه می‌توانستند مجموعه‌ای از این تراکنش‌های معتبر را در قالب بک بلوک دسته‌بندی نمایند که البته نیاز به اثبات کار آن در شبکه داشت که عملیات فنی خاصی را می‌طلبد. این چنین یک زنجیره‌ای از بلوک‌ها به‌صورت متصل به هم ایجاد می‌شود. این سازوکار اولیه پیشنهادی برای بلاک چین توسط همه گره‌ها بود اما بعدا بلوک‌سازی به گره‌های خاصی که توانایی صرف هزینه‌های بالای آنرا داشتند منحصر شد که به آنها ماینر یا استحراج کننده بلوک می‌گفتند.
در بیت کوین ما یک دفترکل توزیع شده داریم که همه افراد یا گره‌ها در شبکه به آن دسترسی دارند و بر اساس آن میتوانند ارزیابی کنند آیا یک تراکنش معتبر هست یا خیر؟ در اینجا همه افراد میتوانند نقشی را که بانک برای ثبت و اعتبارسنجی تراکنش‌ها بر عهده داشت بازی کنند و از حالت متمرکز در دست یک نهاد یا فرد خارج می‌شود.
تبعات اقتصادی رمزپولها
تبعات حاکمیتی: اگر رمزپولها و از جمله بیت کوین فراگیرتر شوند باتوجه به اینکه هیچ سامانه متمرکز بر آنها وجود ندارد، نظام پولی فعلی را به‌طور کامل به چالش می‌کشند و بانکها را از موجودیت می‌اندازند چرا که توسط سامانه‌ای مدیریت می‌شود که هر کسی می‌تواند در آن عضو شود و از این طریق قدرت حاکمیتی بانک مرکزی و سیاست‌های پولی را هم به چالش دعوت می‌کند چرا که در بلاک چین همه باید تصمیم بگیرند. بر این اساس شاهد واکنش‌هایی از سوی بانک‌های مرکزی دنیا بوده‌ایم. برخی آنرا ممنوع اعلام کردند. برخی آن را به‌صورت دارایی دیجیتال لحاظ کرده و بر آن مالیات وضع کردند. برخی هم آنرا به سمت پول دیجیتال ملی هدایت کردند تا از ابزار بلاک چین در جهت منویات حاکمیت و با در اختیارگذاشتن ابزارهایی برای اعمال حاکمیت استفاده کنند و آنها را توسعه دهند.
مقابله با تحریم: در مورد ارتباط رمزپولها یا بیت کوین با تحریم، می‌توان با هماهنگی با طرف‌های معاملاتی، یک سازوکار تسویه تعریف کنیم که بتوانیم تعاملات مالی را با طرف‌های معامله ادامه دهیم و عملاً از خطر تحریم‌ها فرار کنیم و یا آنرا دور بزنیم. همچنین بیت کوین می‌تواند به مسئله شفافیت، امنیت و اعتمادسازی طرف‌های معامله کمک کند.
نظام اطلاعات و اعتبارسنجی: الآن یکی از مشکلاتی که نظام مالیاتی کشور با آن مواجه است این است که بخاطر عدم اشراف بر تراکنش‌های مالی افراد نمی‌تواند در مورد اخذ مالیات و یا دریافت یارانه تصمیم‌گیری کند ولی در بلاک چین بخاطر اشراف اطلاعاتی همگان، دولت خیلی راحت‌تر با استفاده از این ابزار می‌تواند نظام یارانه‌ای و مالیاتی و در کل نظام اعتبارسنجی خود را با مشارکت جمعی و مردمی اصلاح کند. در واقع دولت و بانک مرکزی باید سامانه‌ای را طراحی کند که مزایای رمزپولها و بلاک چین را داشته باشد و در عین حال سیاست‌های حاکمیتی کشور را نیز حفظ کند.
