اقتصادنا ۱۴: بانکداری بدون ربا؛ مصداقی از عدم توجه به مبانی فکری و فلسفی نهاد بانک
چهاردهمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی «اقتصادنا» و دومین نشست در سال جاری، با عنوان «ماهیت‌شناسی نظام بانکی در ایران»، با حضور دکتر حسین صمصامی، عضو هیئت علمی اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی تهران، در مدرسه علمیه سلیمانیه برگزار شد.
صمصامی در ابتدای این نشست که توسط هیئت اندیشه‌ورز اقتصاد و الگوی پیشرفت اسلامی حوزه علمیه خراسان برگزار می‌شد، گفت: در کنار مباحث اقتصادی متعارف مثل نظام بانکی، مباحث اسلامی هم اکنون در فضاهای دانشگاهی و حوزوی کشور بسیار پیگیری می‌شود تا با تسلط بر آن مباحث، بحث اقتصاد اسلامی مطرح شده و الگوی اسلامی از دل آن به‌دست آید.
وی با بیان اینکه در کنار ثمراتی که چنین بحث‌هایی دارد، ضررهای زیادی نیز وجود دارد که در بسیاری از موارد از منافع آن بیشتر بوده است، ابراز کرد: مثلا افراد وقتی می‌خواهند به مباحث اقتصادی متعارف وارد شوند، ناخودآگاه تحت تأثیر انسجام و نتایج دقیق مدل‌های آن قرار گرفته و سعی می‌کنند مباحث اسلامی را در قالب آن تحلیل‌ها قرار دهند که محصول آن بحث‌هایی مانند خرد و کلان اسلامی، یعنی می‌خواهند تمام نهادهای مالی که در نظام دیگری طراحی شده را اسلامی کنند.
وی با تأکید بر اینکه برای ورود به اقتصاد اسلامی باید یکسری مبانی و مباحث اولیه تبیین گردد، گفت: توجیه نظام بانکی با اصول فقهی موجود و در ادامه، حفظ نظام بانکی غربی، یکی از آسیب‌های جدی است.
صمصامی با اشاره به مهم‌ترین موضوعی که باید قبل از ورود به بحث‌های اقتصادی متعارف به آن توجه شود، گفت: اقتصاد متعارف بر اساس یکسری مبانی فکری و فلسفی معرفت‌شناسی شامل عقل‌گرایی، تجربه‌گرایی و طبیعت‌گرایی، مبانی هستی‌شناسی دئیسم و مبانی انسان‌شناسی شامل اومانیسم و لذت‌گرایی بنا نهاده شده است. این مبانی، نظام اقتصاد سرمایه‌داری و قواعد و بایدها و نبایدهای آنرا شکل داده است که این قواعد به نوبۀ خود نهادها و به دنبالش رفتارهای انسان در جامعه را می‌سازد.
وی افزود: یکی از این نهادها، بانک است که مبتنی بر حداکثرسازی سود بنا نهاده شده است. بنابراین توجه به بانک بدون درنظرگرفتن ریشه‌ها و مبانی فکری و فلسفی آن غلطی رایج در دانشگاه‌های ماست. نهادی مثل بانک بر اساس مبانی نظام سرمایه‌داری ساخته شده و در سیستم خودش به خوبی عمل می‌کند.
دکتر صمصمامی خاطرنشان کرد: اگر ارتباط بین اقتصاد و مبانی آن روشن نشود، محققان نمی‌توانند کمکی به اسلامی‌سازی اقتصاد کنند و بلکه ما را در شرایط موجود نگه داشته و مانع تحول می‌شوند.
صمصامی با اشاره به این شبهه رایج که آیا بانک، مثل هواپیما و کشتی نبوده و آیا اصلا معنی دارد که اسلامی شود؟ گفت: بانک مثل صنعت مشروب‌سازی است و ریشه‌هایی دارد که آن ریشه‌ها باید اسلامی باشد، البته این حرف به معنی نفی استفاده از پیشرفت‌های غرب نیست، اما نهاد بانک باتوجه به مبانی خاصی ساخته شده و در سیستم خود هم بسیار موفق و مؤثر عمل می‌کند اما باید پرسید که آیا در جامعه‌ای با مبانی اسلامی هم جواب می‌دهد؟
وی افزود: شهید صدر در کتاب «البنک اللاربوی» که به درخواست وزارت اوقاف کویت نوشته شد، به تعمد این نام را برایش برگزید و از استعمال بانک اسلامی پرهیز نمود، چرا که نهاد بانک را از نظام سرمایه‌داری اخذ کرده و قواعد اسلامی ضد ربوی را بر آن سوار نمود؛ به این صورت که تجهیز و تخصیص منابع بانکی را از طریق قرارداد وکالت و قراردادهای مضاربه‌ی عام شرعی کرد.
سرپرست اسبق وزارت اقتصاد یادآور شد: شهید صدر در کتاب دیگری، بانک اسلامی را مطرح کرده و می‌گوید: بانک سرمایه‌داری با روح حاکم بر اصول اسلامی تضاد دارد؛ این از آخرین نوشته‌های ایشان بود که متأسفانه عمر شهید صدر کفاف نداد تا نظریه بانک اسلامی خویش را منقح و مدون سازد.
وی افزود: با تأسف بیشتر کتاب شهید صدر مبنای قانون عملیات بانکی بدون ربا در ایران قرار گرفت و این کتاب سرآغاز یک انحراف شد؛ یعنی بانکداری بدون ربا مصداقی شد از عدم توجه به مبانی فکری و فلسفی یک نهاد و استفاده از آن نهاد در راستای اسلامیزه کردن برخی از رفتارها و قواعد.
وی با اشاره به اینکه در اجرای همان طرح شهید صدر هم انحرافاتی رخ داده و مشکل‌ساز شد، گفت: در فضای نظری، بانک، اسلامی شد و خشت بعدی قانون عملیات بانکی بدون ربا و خشت بعدی بانکداری بدون ربا در جمهوری اسلامی ایران بود؛ البته از سال ۶۳ تا الان یعنی ۳۵ سال از آن استفاده کردیم و به جایی رسیده‌ایم که اعتراض اکثر علما به ربوی عمل‌کردن سیستم بانکی را مشاهده می‌کنیم.
دکتر صمصمامی در پایان مواردی چون نرخ سود علی الحساب تضمینی، صوری شدن قراردادها و تبدیل عقود مشارکتی به عقود با نرخ سود ثابت را تنها بخشی از دلایل اشتباه بودن بکارگیری نهاد بانک سرمایه‌داری در جامعۀ اسلامی دانست.
